Aby w pełni zrozumieć wielopłaszczyznowe i wielopoziomowe ujęcie godności człowieka, należałoby przyjąć, że nie ma jednej definicji godności człowieka. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku określa w art. 30, który otwiera rozdział II zatytułowany: „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”, stanowiąc, że ,,Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Przepisy uzupełniające zawarto w preambule: ,,Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka”, jak również w art. 233. ust. 1 ,,Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka) (…)”. Leszek Bosek zauważa, opierając się na orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego[1], że na gruncie obowiązującej konstytucji zasada ochrony godności ludzkiej jest normą prawną[2] wyrażającą samodzielne treści normatywne[3], a wątpliwości co do normatywnego jej charakteru zostały rozstrzygnięte jeszcze przed wejściem w życie konstytucji z 1997 roku[4].
Natomiast Dariusz Dudek stwierdził, iż zdefiniowanie godności człowieka w wymiarze egzystencjalnym, czyli w innym znaczeniu niż w języku potocznym, określane mianem ,,godności” poczucie własnej wartości, szacunku dla siebie samego, honoru, dumy bądź zaszczytu, tytułu, stanowiska czy synonimu nazwiska człowieka albo wąskiego ujęcia cywilnoprawnego, związanego z czcią i dobrym imieniem, nie jest ani proste, ani nawet możliwe na gruncie refleksji prawnej[5]. Krystian Complak wskazuje na dwa pojęcia ,,godności człowieka”. Zarówno chrześcijański, jak i świecki punkt widzenia. Według nauki Kościoła katolickiego ,,godność osoby ludzkiej ma podstawę w stworzeniu jej na obraz i podobieństwo Boże (…); wypełnia się ona w powołaniu Boskiego szczęścia (…). Jest właściwe istocie ludzkiej, że w sposób dobrowolny dąży do tego wypełnienia (…). Osoba ludzka przez swoje świadome czyny (…) dostosowuje się lub nie do dobra obiecanego przez Boga i potwierdzonego przez sumienie moralne (…). Ludzie kształtują samych siebie i wzrastają wewnętrznie; całe swoje życie zmysłowe i duchowe czynią przedmiotem swojego wzrostu (…). Świeckie pojęcie godności również akcentuje odmienność jakościową człowieka, w szczególności wyższość osoby ludzkiej nad materią martwą oraz w ogóle nad całym światem żywym, niemającym świadomości, rozumu czy swobody działania”[6].
Przed przejrzeniem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który niejednokrotnie odnosił się już do omawianej materii, warto przywołać kilka wypowiedzi, które pojawiły się podczas debaty poświęconej Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu, pt. ,,O godności człowieka”, którą współorganizowało Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w Warszawie z Instytutem Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Stowarzyszeniem Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego w dniu 21 czerwca 2011 roku.
Profesor Jacek Hołówka (filozof) na pytanie: czym jest dla niego godność, odpowiedział: ,,Godność jest swojego rodzaju powszechnym uprawnieniem do bycia traktowanym/ną w sposób uwzględniający typowo ludzką wrażliwość, szanujący poczucie własnej wartości występujące u każdej jednostki, niedopuszczający do powstania trwałej, nieusprawiedliwionej degradacji społecznej. (…) Godność jest niezbywalna, niestopniowalna i nieutracalna”[7]. Na to samo pytanie profesor Wiktor Osiatyński (prawnik, socjolog) odpowiedział: ,,Godność człowieka jest istotą człowieczeństwa, istotą tego, że człowiek może być właścicielem własnego życia. To znaczy, że człowiek nie jest narzędziem w rękach innych ludzi, jak to pisał Immanuel Kant. Szanując ich godność, nie traktuje innych jako narzędzie do swoich celów. Godność człowieka to także wyznaczanie wokół siebie granic, w zakresie których można podejmować samodzielne decyzje i dokonywać samodzielnych wyborów. Można nadać sens własnemu życiu. Swój własny sens. Godność w sferze publicznej pozwala na przejawianie swojej tożsamości. Dlatego na przykład sprawy grup mniejszościowych, osób dyskryminowanych, są tak ważne z punktu widzenia godności, ponieważ pozbawienie na przykład osoby homoseksualnej prawa wyrażania swojej tożsamości seksualnej w sferze publicznej jest rażącym naruszeniem godności tej osoby”[8].
Z kolei profesor Paweł Łuków (filozof) tak rozumie godność: ,,Godność” funkcjonuje w kilku znaczeniach, z których dwa wydają mi się najważniejsze i są ze sobą powiązane. W jednym znaczeniu „godność” odnosi się do honoru czy poczucia własnej wartości. Wtedy najczęściej mówi się o godności osobistej. Poszanowanie godności osobistej to postępowanie w sposób, który nie jest obraźliwy, uwłaczający czy poniżający. Charakterystyczną cechą tak ujmowanej godności jest to, że nie przynależy ona jednostkom w sposób bezwarunkowy i bywa stopniowalna. Na taką godność zwykle trzeba zasłużyć i w zależności od zasług można cieszyć się większą lub mniejszą godnością. Bardziej fundamentalne rozumienie „godności” występuje w art. 30 Konstytucji RP i to z niej wywodzą się wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela. Tak rozumiana godność człowieka jest wartością wewnętrzną każdego, równą u wszystkich, której posiadanie nie jest uzależnione od jakichkolwiek zasług czy działań”[9]. Według Bogusława Palecznego (kamilianina) ,,Godność osoby biednej niczym nie różni się od godności ludzi żyjących w dostatku. A jednak każe im się żyć gorzej. Wszelkie próby ponadstandardowej pomocy nazywane są luksusem. W Polsce obowiązuje konstytucja dotycząca wszystkich w tym samym stopniu, ze wszystkimi przywilejami i obowiązkami wobec obywateli, nie dzieląc ich na biednych i bogatych”[10].
Na gruncie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zagadnienie godności pojawiło się prawdopodobnie u schyłku Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a mianowicie w orzeczeniu z dnia 20 grudnia 1988 roku w wydanym na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich i dotyczącym niezgodności statutu Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, nadanego zarządzeniem ministra spraw wewnętrznych z dnia 14 lipca 1986 roku[11], z ustawą z dnia 26 maja 1982 roku o szczególnych uprawnieniach kombatantów[12] oraz regulaminu weryfikacyjnego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację z przepisami Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania administracyjnego. Trybunał podkreślił, że przy ocenie, czy osoba ubiegająca się o uprawnienia kombatanckie spełnia wszystkie warunki określone w wymienionej ustawie, należy mieć na uwadze także jej wstęp. Wskazuje on, że ustawa jest wyrazem szacunku i uznania „dla uczestników walk o narodowe i społeczne wyzwolenie Ojczyzny, o zachowanie polskości i niepodległości kraju, o ustanowienie i utrwalenie władzy ludowej”. Jest także wyrazem uwzględnienia „potrzeby otoczenia szczególną troską i opieką środowiska ludzi zasłużonych dla narodu i państwa”. Przy ocenie, czy osoba ubiegająca się o przyznanie uprawnień kombatanckich odpowiada kryteriom określonym we wstępie do ustawy, należy uwzględnić przede wszystkim jej postawę w okresie uczestniczenia we wspomnianych działaniach. W szczególnych wypadkach nie można jednak całkowicie pomijać tych postaw i zachowań, które miały miejsce w późniejszym okresie i kolidowały z godnością człowieka oraz podstawowymi wartościami humanizmu. Powyższy charakter tych zachowań byłby nie do pogodzenia z wymogiem wstępu do ustawy, to jest z możliwością stwierdzenia, że osoba ubiegająca się o przyznanie uprawnień kombatanckich jest godna szacunku i uznania”[13]. Powyższe orzeczenie jednoznacznie wskazuje jeszcze na pojmowanie godności w kategoriach osobowościowych i cywilistycznie pojmowanych dóbr osobistych, jako zależną od sposobu postępowania człowieka[14].
Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 marca 1993 roku była jedną z najwcześniejszych jego wypowiedzi odwołujących się wprost do właściwie rozumianej godności człowieka. Dotyczyła ustalenia powszechnie obowiązującej wykładni unormowań ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o izbach lekarskich[15], w kontekście odpowiedzialności lekarza za zabieg przerywania ciąży oraz eksperymentu biomedycznego na człowieku, a wniosek w tej sprawie skierował do Trybunału Konstytucyjnego Rzecznik Praw Obywatelskich. Trybunał orzekł, że normy etyczne są autonomiczne w stosunku do norm prawnych. To normy prawne powinny posiadać legitymację aksjologiczną, normy etyczne nie potrzebują legitymacji jurydycznej. Pozytywne prawo, szczególnie w systemie pluralistycznym, jest zawsze wynikiem kompromisu różnych sił politycznych i społecznych odgrywających rolę w życiu publicznym. Prawo nie może być pełnym odbiciem moralności. Stąd pochodzą różnice zakresów pomiędzy obowiązującym systemem prawa, a występującymi w społeczeństwie systemami norm etycznych”. Ponadto Trybunał uznał, że ustawa o izbach lekarskich dookreślona przez przepisy Kodeksu Etyki Lekarskiej interpretowane w sposób dopuszczający eksperyment badawczy bez osobiście wyrażonej zgody przez uczestnika eksperymentu, rodziłaby sprzeczność obowiązującego systemu prawnego. ,,Dopuszczenie bowiem eksperymentu badawczego bez zgody osoby, na której eksperyment jest dokonywany, narusza zasadę demokratycznego państwa prawa poprzez pogwałcenie godności człowieka sprowadzonego w takim przypadku do roli obiektu doświadczalnego. Przeprowadzenie eksperymentu badawczego zagrażającego dobrom prawnie chronionym jednostki, na której eksperyment jest dokonywany, może być w świetle określonych warunków dopuszczalne z uwagi na spodziewane korzyści z przeprowadzonego eksperymentu dla wzbogacenia wiedzy. Nie może być jednak nigdy w takim przypadku naruszona wolność biorącego udział w eksperymencie. Osoby, które nie są zdolne do swobodnego podejmowania decyzji i wyrażenia woli, nie mogą być przedmiotem eksperymentów badawczych”[16].
W orzeczeniu z dnia 13 lipca 1993 roku, Trybunał odniósł się do pojęcia godności, w związku ze skierowaniem pytania prawnego składu orzekającego Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, czy przepis art. 21 ust. 2 ustawy z dnia 16 października 1991 roku o zatrudnieniu i bezrobociu jest zgodny z art. 1 Konstytucji RP, oraz pytania prawnego składu orzekającego Naczelnego Sądu Administracyjnego Ośrodka Zamiejscowego w Gdańsku o rozstrzygnięcie, czy przepis art. 21 ust. 5 pkt. 1 ustawy z dnia 16 października 1991 roku o zatrudnieniu i bezrobociu w wyniku pominięcia w nim bezrobotnych, którzy podlegali ubezpieczeniu społecznemu z tytułu innej pozarolniczej działalności jest zgodny z art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji RP?[17]. Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż ,,art. 21 ust. 2 ustawy z dnia 16 października 1991r. o zatrudnieniu i bezrobociu nie jest niezgodny z art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej pozostawionym w mocy na podstawie art. 77 ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym; oraz, że art. 21 ust. 5 pkt. 1 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu w zakresie w jakim pomija bezrobotnych, którzy podlegali ubezpieczeniu społecznemu z tytułu „innej pozarolniczej działalności”, jest niezgodny z art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Trybunał podniósł, że ,,Zasadę sprawiedliwości społecznej w odniesieniu do problemów społecznych, jakie niesie za sobą zjawisko bezrobocia, rozumieć należy jako zasadę postępowania w stosunkach między grupami społecznymi, w tym wypadku między najszerszą grupą społeczną jaką jest wspólnota narodowa reprezentowana przez państwo, a kategorią ludzi bezrobotnych. Nakazem postępowania jest tutaj obowiązek państwa w sferze jego działalności socjalnej zapewnienia jednostce będącej bez pracy warunków realizacji jej prawa do egzystencji i wolności z uwagi na niezbywalną, przyrodzoną godność człowieka”. Trybunał przyjął również, że służące temu zabezpieczenie społeczne gwarantowane przez państwo bezrobotnym powinno wyrażać się w zapewnieniu im co najmniej minimum socjalnego. Natomiast zasada sprawiedliwości społecznej w rozumieniu orzecznictwa konstytucyjnego zawiera w sobie m.in. formułę rozdzielczą – każdemu według jego potrzeb w rozumieniu potrzeb podstawowych, i formułę tę należy stosować przede wszystkim do osób, których minimum socjalne na skutek utraty pracy jako źródła dochodu jest zagrożone[18].
Zakończenie
Po wejściu w życie Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku ,,godność człowieka stanowiła przedmiot wielu bezpośrednich i pośrednich analiz Trybunału Konstytucyjnego, przy czym te ostatnie zawarte były w argumentacji uzasadnienia orzeczeń nawet w takich przypadkach, kiedy przedmiotem badania Trybunału nie był zarzut naruszenia art. 30 Konstytucji RP i przepis ten nie był wzorcem kontroli konstytucyjności. Przedmiot zaskarżenia dotyczył przy tym najróżniejszych zagadnień prawnych, toteż rozważania poświęcone godności odnosiły się do różnych sfer i kontekstów życia człowieka”[19]. Na zakończenie warto przywołać jedno z ostatnich orzeczeń Trybunału dotyczących godności człowieka, ale w ujęciu jednej z najważniejszych wartości jaką posiada człowiek, a mianowicie ochrony prawa do życia. Wszczynając postępowanie Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego we wniosku dotyczącym zbadania zgodności art. 122a ustawy z dnia 3 lipca 2002 roku – Prawo lotnicze z art. 38, art. 31 ust. 3, art. 2, art. 26 oraz art. 30 Konstytucji RP postawił niezwykle trudne zadanie.
Wyrok został wydany 30 września 2008 roku – Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 122a ustawy z dnia 3 lipca 2002 roku – Prawo lotnicze, jest niezgodny z art. 2, art. 30 i art. 38 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wyrok zasługuje na bliższe omówienie z uwagi na bezprecedensowy przedmiot, mianowicie zakwestionowany przepis, w powiązaniu z art. 18b ustawy z dnia 12października 1990 roku o ochronie granicy państwowej, przewidywał możliwość zniszczenia cywilnego statku powietrznego, gdy wymagają tego względy bezpieczeństwa państwa, a statek został użyty do działań sprzecznych z prawem, w szczególności jako środek ataku terrorystycznego z powietrza. Była to odpowiedź polskiego ustawodawcy na ataki w Stanach Zjednoczonych z 11 września 2001 roku. Drugą kwestią, którą Trybunał musiał się zająć, była metodologia postępowania oraz treść wyroku. Natomiast kluczowe znaczenie miało określenie istoty problemu konstytucyjnego, poddanego rozwadze Trybunału. D. Dudek stwierdził, iż było to ,,znaczne nowatorstwo ustaleń Trybunału w szerszym kontekście konstytucyjnym”[20].
W opinii wnioskodawcy zakwestionowany przepis naruszał m.in. konstytucyjny zakaz naruszania godności człowieka, który ma charakter absolutny i nie dopuszcza jakichkolwiek ograniczeń. Wbrew wynikającemu stąd nakazowi uznania podmiotowości każdego człowieka, udzielenie organom władzy publicznej kompetencji do zestrzelenia cywilnego samolotu z pasażerami na pokładzie pozbawia te osoby ochrony prawnej, czyniąc je przedmiotem akcji ratowniczej skierowanej na zminimalizowanie strat na ziemi. W ten sposób osoby, które w żaden sposób nie przyczyniły się do stworzenia niebezpieczeństwa zamachu na życie innych ludzi, traktowane są, bez ich zgody i wiedzy, w sposób instrumentalny. W demokratycznym państwie prawa, którego podstawą aksjologiczną jest nienaruszalna i niezbywalna godność każdego człowieka, nie jest dopuszczalne wyposażanie organów administracji publicznej w prawo decydowania o celowym spowodowaniu śmierci niewinnych osób dla ochrony dobra wspólnego, bezpieczeństwa państwa czy nawet życia innych osób. Narusza to w sposób oczywisty zasadę bezwzględnej ochrony godności człowieka[21].
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ,,Na gruncie art. 30 Konstytucji RP pojęciu godności ludzkiej należy przypisać charakter wartości konstytucyjnej o centralnym znaczeniu dla zbudowania aksjologii obecnych rozwiązań konstytucyjnych. Demokratyczne państwo prawne to państwo oparte na poszanowaniu człowieka, a w szczególności na poszanowaniu i ochronie życia oraz godności ludzkiej. Te dwa dobra są zresztą sprzężone w bezpośredni sposób. Artykuł 30 konstytucji jest postanowieniem wiodącym dla wykładni i stosowania wszystkich pozostałych postanowień o wolnościach, prawach i obowiązkach jednostki. (…) Potwierdzenie niezbywalnej godności człowieka jako zasady konstytucyjnej oraz prawa podmiotowego każdej jednostki ludzkiej – niezależnie od jej kwalifikacji czy stanu psychiczno-fizycznego oraz aktualnej sytuacji życiowej – stanowi podstawę uznania jego podmiotowości. Stwierdzenie to wyznacza określony sposób postępowania organów państwa, z ustawodawcą i egzekutywą włącznie. Człowiek powinien być traktowany jako wolny, autonomiczny podmiot, zdolny do rozwijania swojej osobowości i kształtowania swojego postępowania”.
Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie przyznał priorytet wartościom, którymi są życie i godność człowieka. Wartości te stanowią fundament europejskiej cywilizacji i wyznaczają treść znaczeniową centralnego w polskiej kulturze (także prawnej) pojęcia humanizmu. Są one niezbywalne w tym sensie, że nie dopuszczają „zawieszenia” lub „zniesienia” w konkretnym kontekście sytuacyjnym. Humanizm nie jest postawą, którą w charakterze swoistego decorum kultywuje się wyłącznie w czasach pokoju i dobrobytu, ale wartością, której szczególnym probierzem są właśnie sytuacje kryzysowe, niekiedy skrajnie trudne. Z punktu widzenia najbardziej rudymentarnych założeń polskiego systemu prawnego koncepcja odmienna byłaby nie do przyjęcia.
Nie sposób nie zgodzić się z K. Complakiem, który stwierdził, że „w konsekwencji godność osoby ludzkiej dotyczy ogółu konstytucyjnych przepisów wyznaczających położenie człowieka oraz obywatela w państwie”, jak również, że ,,omawiana kategoria wykracza jednak poza dogmatykę konstytucji”, wskazując jednocześnie wstęp konstytucji, w którym wzywa się wszystkich, aby stosując ją, czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, mając na myśli ogół władz publicznych (w szczególności organów wymiaru sprawiedliwości)[22].
Bibliografia
Bosek L., Zasada ochrony życia ludzkiego, ,,Życie i Płodność” 2009, nr 1.
Complak K., Uwagi o godności człowieka oraz jej ochrona w świetle nowej konstytucji, ,,Przegląd Sejmowy” 1998, nr 5 (28).
Czeszejko-Sochacki Z., Sądownictwo konstytucyjne w Polsce na tle porównawczym, Warszawa 2003.
Czeszejko-Sochacki Z., Przebieg prac nad utworzeniem polskiego Trybunału Konstytucyjnego (1981-1985), ,,Przegląd Sejmowy” 1994, nr 3.
Czeszejko-Sochacki Z., W oczekiwaniu na pierwszy skład Trybunału Konstytucyjnego – 1985 rok (Wspomnienia), [w:] Trybunał Konstytucyjny. Księga XV-lecia, Warszawa 2001.
Czeszejko-Sochacki Z., Garlicki L., Trzciński J., Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999.
Dudek D., Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009.
Działocha K., Przepisy utrzymane w mocy, rozdział 4, art. 33a, [w:] Komentarz do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, (red.) Garlicki L., Warszawa 1995.
Działocha K., Pawela S., Zmiany zakresu właściwości Trybunału Konstytucyjnego ,,de lege lata” i ,,de lege ferenda”, ,,Państwo i Prawo” 1989, z. 11.
Falandysz L., Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1998.
Garlicki L., Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Komentarz, Warszawa 1999.
Gwiżdż A., Trybunał Konstytucyjny, ,,Państwo i Prawo” 1983, z. 12.
Gwiżdż A., O Trybunale Konstytucyjnym w Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania, (red.) J. Trzciński, A. Jankiewicz, Warszawa 1996.
Hołówka J., Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 21 czerwca 2011 roku.
Jaskólski M., Między normatywizmem a uniwersalizmem. Myśl prawnopolityczna W.L. Jaworskiego, Kraków 1988.
Łuków P., Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 21 czerwca 2011 roku.
Majchrowski J., Trybunał Konstytucyjny w Ustroju Politycznym, [w:] O praworządność i zdrowy ustrój państwowy. Zagadnienia zabezpieczenia konstytucyjności ustaw w polskiej myśli politycznej i prawniczej okresu międzywojennego, Kraków 2006.
Makowski J., Materiały do projektu przyszłej konstytucji, ,,Państwo i Prawo” 1947, z. 11.
Mikłaszewicz A., Hibernacja ustawy o partiach, ,,Życie Warszawy” z 5 października 1990 roku, nr 232.
Musiał J., Wprowadzenie, [w:] Trybunał Konstytucyjny, Warszawa 1968.
Oniszczuk J., Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w Konstytucji RP, [w:] Konstytucja Trybunał Konstytucyjny, (red.) C. Banasiński i J. Oniszczuk, Warszawa 1998.
Oniszczuk J., Powszechnie obowiązująca wykładnia ustaw ustalana przez Trybunał Konstytucyjny, Warszawa 1995.
Opałek K., Wróblewski J., Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969.
Osiatyński W., Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 21 czerwca 2011 roku.
Peretiakowicz A., Luka w Konstytucji Polskiej, ,,Przegląd Wszechpolski” 1923, nr 7.
Piasecki A., W sprawie Trybunału Konstytucyjnego, „Nasza Przyszłość” 1931, t. 15.
Repel J., Kontrola zgodności ustaw z Konstytucją, [w:] Postępowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, (red.) Trzciński J., Warszawa 1994.
Rousseau D., Sądownictwo konstytucyjne w Europie, tłum. M. Granat, Warszawa 1999.
Rozmaryn S., Kontrola konstytucyjności ustaw, ,,Państwo i Prawo” 1948, z. 12.
Rybicki M., Zmiany konstytucyjne w Polsce Ludowej, ,,Studia Prawnicze” 1983, z. 4.
Siemiński F., Organy przedstawicielskie w systemie organów państwa socjalistycznego, Lublin 1964.
Skrzydło W., Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2007.
Surowiec J., Ewolucja poglądów na instytucję sądowej kontroli konstytucyjności ustaw w Polsce Ludowej, [w:] Trybunał Konstytucyjny, Wrocław 1987, „Acta Universitatis Wratislawiensis” nr 1037.
Woch M., Indywidualna skarga konstytucyjna jako środek ochrony wolności lub praw, Warszawa 2011.
Wróblewski S., Sądownictwo, [w:] Nasza Konstytucja. Cykl wykładów, Kraków 1922.
Zakrzewska J., Działocha K., Interesuje nas tylko prawo, „Rzeczpospolita”, nr 213 z 13 września 1990 roku.
Zimmerman M., Kontrola konstytucyjności ustaw a konstytucja kwietniowa, ,,Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1936, z. XVI.
Wykaz aktów normatywnych
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Dz.U. RP 1921, nr 44, poz. 267.
Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 roku, Dz.U. RP 1935, nr 30, poz. 227.
Ustawa z dnia 10 lutego 1976 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Dz.U. 1976, nr 5, poz. 29.
Ustawa z dnia 26 marca 1982 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Dz.U. 1982, nr 11, poz. 83.
Ustawa z 26 maja 1982 roku o szczególnych uprawnieniach kombatantów, Dz.U. 1982, nr 16, poz. 122.
Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 roku o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. 1985, nr 22, poz. 98.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Dz.U. 1989, nr 19, poz. 101.
Ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U. 1989, nr 29, poz. 155.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o izbach lekarskich, Dz.U. 1989, nr 30, poz. 158.
Ustawa z dnia 29 grudnia 1989 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz.U. 1989, nr 75, poz. 444.
Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U. 1992, nr 84, poz. 426.
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. 1997, nr 102, poz. 643.
Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie ustalenia i ogłoszenia statutu stowarzyszenia wyższej użyteczności „Związek Bojowników o Wolność i Demokrację”, „Monitor Polski” 1986, nr 23, poz. 171.
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o rzeczniku praw obywatelskich, Dz.U. 1991, nr 109, poz. 471.
Obwieszczenie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 października 2001 roku w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu regulaminu Trybunału Konstytucyjnego stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 1997 roku w sprawie regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, „Monitor Polski” 2001, nr 41, poz. 668.
Wykaz orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1986 roku, U 1/86, OTK – A 1986, nr 1, poz. 2.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 listopada 1986 roku, U 5/86, OTK – A 1986, nr 1, poz. 1.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1988 roku, U 10/88, OTK – A 1988, nr 1, poz. 8.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1992 roku, U 6/92, OTK – A 1992, nr 1, poz. 13.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 lipca 1993 roku, P 7/92, OTK – A 1993, nr 2, poz. 27.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 lipca 1999 roku, P 2/99, OTK – A 1999, nr 5, poz. 103.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 października 1999 roku, SK 4/99, OTK - A 1999, nr 6, poz. 119.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2000 roku, P 3/00, OTK – A 2000, nr 5, poz. 138.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 kwietnia 2001 roku, K 11/00, OTK – A 2001, nr 3, poz. 54.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 kwietnia 2001 roku, K 11/00, OTK – A 2001, nr 3, poz. 58.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 października 2001 roku, SK 8/00, OTK – A 2001, nr 7, poz. 211.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 marca 2003 roku, K 7/01, OTK – A 2003, nr 3A, poz. 19.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 października 2006 roku, P 10/06, OTK – A 2006, nr 9A, poz. 128.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2007 roku, K 28/05, OTK – A 2007, nr 3A, poz. 24.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 września 2008 roku, K 44/07, OTK – A 2008, nr 7A, poz. 126.
Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 marca 1993 roku, W 16/92, OTK – A 1993, nr 1, poz. 16.
Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 1993 roku, W 15/92, OTK – A 1993, nr 2, poz. 49.
Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 października 1993 roku, W 6/93, OTK – A 1993, nr 2, poz. 51.
Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 31 lipca 1985 roku w sprawie szczegółowego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, Dz.U. 1985, nr 39, poz. 184.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1997 roku w sprawie ważności referendum konstytucyjnego przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997 roku, Dz.U. 1997, nr 79, poz. 490.
[1] L. Bosek, Zasada ochrony życia ludzkiego, ,,Życie i Płodność” 2009, nr 1.
[2] Szerzej zob. K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 55.
[3]Szerzej zob. wyroki Trybunału Konstytucyjnego, w których za samodzielną podstawę rozstrzygnięcia przyjęto art. 30 Konstytucji RP: wyrok z dnia 7 marca 2007 roku, K 28/05, OTK – A 2007, nr 3A, poz. 24; wyrok z dnia 4 kwietnia 2001 roku, K 11/00, OTK – A 2001, nr 3, poz. 58, wyrok z dnia 9 października 2001 roku, SK 8/00, OTK – A 2001, nr 7, poz. 211.
[4] Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 marca 1993 roku, W 16/92, OTK – A 1993, nr 1, poz. 16.
[5] D. Dudek, Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 43.
[6] K. Complak, Uwagi o godności człowieka oraz jej ochrona w świetle nowej konstytucji, ,,Przegląd Sejmowy” 1998, nr 5 (28), s. 41 i n.
[7] J. Hołówka, Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 21 czerwca 2011 roku.
[8] W. Osiatyński, Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 21 czerwca 2011 roku.
[9] P. Łuków, Debata Jana Nowaka-Jeziorańskiego pt. ,,O godności człowieka”, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 21 czerwca 2011 roku.
[10] B. Paleczny, Fragment wystąpienia ojca Bogusława Palecznego podczas VIII Ogólnopolskiej Konferencji Pracowników Socjalnych w 2008 roku w Częstochowie.
[11] Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie ustalenia i ogłoszenia statutu stowarzyszenia wyższej użyteczności „Związek Bojowników o Wolność i Demokrację”, „Monitor Polski” 1986, nr 23, poz. 171.
[12] Ustawa z 26 maja 1982 roku o szczególnych uprawnieniach kombatantów, Dz.U. 1982, nr 16, poz. 122.
[13] Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1988 roku, U 10/88, OTK – A 1988, nr 1, poz. 8.
[14] D. Dudek, Zasady ustroju…, op. cit., s. 43.
[15] Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o izbach lekarskich, Dz.U. 1989, nr 30, poz. 158.
[16] Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 marca 1993 roku, W 16/92, OTK – A 1993, nr 1, poz. 16.
[17] Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U. 1992, nr 84, poz. 426.
[18] Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 lipca 1993 roku, P 7/92, OTK – A 1993, nr 2, poz. 27.
[19] D. Dudek, Zasady ustroju…, op. cit., s. 58. Szerzej zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 lipca 1999 roku, P 2/99, OTK – A 1999, nr 5, poz. 103; wyrok TK z 19 października 1999 roku, SK 4/99, OTK - A 1999, nr 6, poz. 119; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 kwietnia 2001 roku, K 11/00, OTK – A 2001, nr 3, poz. 54; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 marca 2003 roku, K 7/01, OTK – A 2003, nr 3A, poz. 19; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 października 2006 roku, P 10/06, OTK – A 2006, nr 9A, poz. 128; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2007 roku, K 28/05, OTK – A 2007, nr 3A, poz. 24.
[20]D. Dudek, Zasady ustroju…, op. cit., s. 62.
[21] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 września 2008 roku, K 44/07, OTK – A 2008, nr 7A, poz. 126.
[22] K. Complak, Uwagi o godności…, op. cit., s. 45.
Przybędą muzułmanie i na nowo zdefiniują pojęcie "godności".