KALENDARIUM NIEPODLEGŁOŚCIOWE
https://niepodlegla.gov.pl/o-niepodleglej/kalendarium-niepodleglosciowe/
W reakcji na udany zamach na arcyksięcia Ferdynanda Austro - Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W ciągu kilku kolejnych dni działa tzw. efekt domina. Na mocy porozumień sojuszniczych Rosja ogłosiła mobilizację wojska przeciwko Austro-Węgrom. W odpowiedzi Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a następnie Francji. Zaborcy stanęli po dwóch stronach frontu. Rozpoczęła się I Wojna światowa.
I Kompania Kadrowa pod dowództwem Józefa Piłsudskiego wyruszyła z Oleandrów pod Krakowem i przekroczyła granicę pomiędzy Galicją a Królestwem Polskim. Marsz niewielkiego (około 160 osobowego) oddziału miał wywołać powstanie antyrosyjskie na terenie Królestwa Polskiego. Kompania zajęła Kielce, ale po bezskutecznej próbie przebicia się do Warszawy, zmuszona została do odwrotu w stronę Krakowa.
Naczelne Dowództwa Niemieckie i Austro-Węgierskie wydały odezwę, w której zachęcały polską ludność zamieszkałą w Królestwie Polskim do włączania się w szeregi armii państw centralnych. „Przynosimy też wolność i swobodę wyznaniową, poszanowanie religii, tak strasznie uciskanej przez Rosję. Niech z przeszłości i z teraźniejszości przemówią do Was jęki Sybiru i krwawa rzeź Pragi, i katowanie unitów” – możemy przeczytać w dokumencie. Nie zawierał on jednak żadnych konkretnych zobowiązań ani obietnic dotyczących ewentualnego przyszłego Państwa Polskiego.
W odpowiedzi na odezwę austriacką i niemiecką wódz naczelny armii rosyjskiej – wielki książę Mikołaj Mikołajewicz – wydał odezwę do ludności polskiej, w której pisał: „niechaj zatrą się granice rozrywające na części naród polski! Niech naród polski połączy się w jedno ciało pod berłem cesarza rosyjskiego! Pod berłem tym odrodzi się Polska swobodna w swej wierze, języku i samorządzie!”. Odezwa skierowana była do Polaków mieszkających w Galicji i na ziemiach zaboru niemieckiego. Jednak, podobnie jak ta przygotowana przez dowódców sił państw centralnych, nie zawierała żadnych konkretnych deklaracji politycznych dotyczących kształtu i charakteru odrodzonego Państwa Polskiego.
Z połączenia Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i istniejącego od końca lipca 1914 we Lwowie Centralnego Komitetu Narodowego, utworzony został w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy. Na jego czele stanął Juliusz Leo – ówczesny prezydent Krakowa. Komitet sprawował władzę wojskową, polityczną i skarbową Polaków na terenie Galicji. Pierwszą jego inicjatywą było stworzenie Legionów Polskich u boku armii austro - węgierskiej. W 1915 roku w trzech brygadach Legionów walczyło ponad 20 tys. Polaków.
Polonia amerykańska stworzyła Polski Centralny Komitet Ratunkowy. W pierwszych latach funkcjonowania realizował on przede wszystkim cele pomocowe zbierając fundusze na rzecz ofiar wojny na ziemiach polskich. Z czasem stał się też jednym z najważniejszych źródeł nacisku i promocji polskiej sprawy narodowej w zachodniej opinii publicznej.
Józef Piłsudski stworzył na terenie Królestwa Polskiego niezależną i tajną Polską Organizację Wojskową. W pierwszym okresie jej funkcjonowania głównym zadaniem miały być akcje dywersyjne i wywiadowcze skierowane przeciwko Rosji. Jej struktury przypominać miały swoistą armię podziemną, kontrolowaną bezpośrednio przez Piłsudskiego, bez nadzoru ze strony któregokolwiek z zaborców.
Rozpoczęła się tzw. bitwa łódzka, jedna z najkrwawszych bitew I Wojny Światowej. W starciu pomiędzy siłami niemiecko-austriackimi i rosyjskimi po obydwu stronach konfliktu bratobójczo walczyć mogło ponad 30 tys. żołnierzy narodowości polskiej.
W Warszawie utworzony został Komitet Narodowy Polski – organizacja skupiająca polskich polityków, którzy szansę na odzyskanie niepodległości widzieli w sojuszu z Rosją i państwami ententy. Komitet, na którego czele stanęli Zygmunt Wielopolski oraz Roman Dmowski, skupiał głównie siły związane z narodową demokracją i innymi formacjami o charakterze prawicowym i nacjonalistycznym. Objął także patronat nad tworzeniem w Rosji polskich oddziałów nazwanych od miejsca pierwotnej koncentracji Legionem Puławskim.
W Vevey pod Lozanną w Szwajcarii z inicjatywy Henryka Sienkiewicza utworzony został Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Jego głównym zadaniem była pomoc finansowa dla ofiar wojny na ziemiach polskich oraz reprezentowanie sprawy polskiej wśród zachodniej opinii publicznej.
W Chicago odbył się potężny wiec środowisk polonijnych. Przed ponad stutysięcznym tłumem wystąpił znany pianista Ignacy Jan Paderewski, który w swoim przemówieniu domagał się od władz amerykańskich podjęcia starań o uwzględnienie w ładzie powojennym istnienia niepodległego Państwa Polskiego. Pod podejmującą ten temat petycją do prezydenta USA Woodrowa Wilsona podpisać się miało 600 tys. osób.
Na zajętych przez państwa centralne ziemiach Królestwa Polskiego powstało Generalne Gubernatorstwo Warszawskie. Zajmowało terytoria znajdujące się pod okupacją niemiecką: gubernie kaliską, warszawską, płocką, łomżyńską oraz część guberni piotrkowskiej i siedleckiej. Pozostała część Królestwa Polskiego administrowana była przez Austro-Węgry.
W wyniku załamania frontu wschodniego wojska państw centralnych zajęły większość ziem polskich. W walkach po stronie niemieckiej i austriackiej aktywnie uczestniczyły Brygady Legionów Polskich. Do legendy przejdą bitwy pod Rokitną (13 czerwca 1915), Tarłowem (30 czerwca – 2 lipca 1915) i pod Raśną (21-24 sierpnia 1915). Wobec zdobyczy państw centralnych lider orientacji prorosyjskiej Roman Dmowski udał się na Zachód.
W Pszczynie ogłoszono akt podpisany przez cesarza niemieckiego i austro-węgierskiego, który zapowiadał utworzenie z ziem Królestwa Polskiego „państwa samodzielnego z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”. Był to pierwszy akt wydany przez najwyższych przedstawicieli państw biorących udział w I Wojnie Światowej, w którym zapowiadano utworzenie Państwa Polskiego. W dokumencie nie określono jednak jego granic, enigmatycznie stwierdzono jedynie, że będzie ono funkcjonowało w sojuszu z Niemcami i Austro-Węgrami. Akt nie był zatem gwarancją odzyskania pełnej niepodległości.
W odpowiedzi na akt 5 listopada w rozkazie noworocznym car Mikołaj II zapowiedział „stworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych”. Wobec strat terytorialnych Rosji akt nie mógł mieć żadnych konkretnych skutków politycznych. Otworzył jednak szansę na życzliwsze potraktowanie sprawy polskiej przez państwa ententy, które dotychczas uważały kwestię niepodległości Polski za wewnętrzną sprawę Rosji. Po abdykacji cara 16 marca 1917 roku rozkaz przestał mieć jakiekolwiek znaczenie.
W Warszawie, z inicjatywy Niemiec i Austro-Węgier, zainaugurowała swoją działalność Tymczasowa Rada Stanu z Wincentym Niemojewskim na czele. Była to instytucja quasi-rządowa, która przygotować miała polską administrację na terenie Królestwa Polskiego. Miał być to pierwszy krok do powołania obiecanego w akcie 5 listopada Państwa Polskiego. Jednocześnie rozpoczęto działania na rzecz przekształcenia Legionów w Wojsko Polskie.
Wobec kunktatorskiej polityki cesarzy względem Polski oraz podporządkowania formowanego wojska polskiego niemieckiemu dowództwu, Józef Piłsudski odmówił dalszej współpracy z Tymczasową Radą Stanu. Zaapelował także do polskich żołnierzy o nieskładanie przysięgi na wierność cesarzom i niewstępowanie do Polskich Sił Zbrojnych. Konsekwencją tzw. kryzysu przysięgowego było internowanie dużej części żołnierzy służących do tej pory u boku państw centralnych i osadzenie w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Józefa Piłsudskiego osadzono w twierdzy w Magdeburgu. Wydarzenia z lipca 1917 roku były także końcem nadziei, że niepodległe państwo uda się odzyskać w sojuszu z państwami centralnymi.
W Lozannie utworzono Komitet Narodowy Polski (KNP) na czele z Romanem Dmowskim. Siedzibą KNP miał być Paryż. Do najważniejszych zadań komitetu należała integracja zachodnich środowisk polonijnych, reprezentowanie sprawy polskiej wobec rządów państw ententy, organizowanie polskiego życia politycznego na Zachodzie oraz nadzór nad formowaniem się polskich jednostek wojskowych we Francji. W sierpniu rząd francuski uznał KNP za jedyne oficjalne przedstawicielstwo polskie. W ślad za Francją w październiku podobne deklaracje złożyły władze Wielkiej Brytanii i Włoch, a w grudniu USA.
W reakcji na dymisję Tymczasowej Rady Stanu Niemcy powołały na terenie Królestwa Polskiego Radę Regencyjną. Miała ona – do czasu powołania nowego monarchy – sprawować formalnie tymczasową władzę na ziemiach Królestwa Polskiego. W jej skład weszli arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Rada powołała także rząd na czele z Janem Kucharzewskim. Zakres władzy Rady Regencyjnej był jednak ograniczony do wybranych działań. Na dodatek nie cieszyła się ona zbyt dużym autorytetem w polskim społeczeństwie. Pomimo to w latach 1917-18 podjęła szereg działań prawno-administracyjnych będących podwaliną pozwalającą na utworzenie w 1918 niepodległego Państwa Polskiego.
Bolszewicy, po zdobyciu w wyniku rewolucji październikowej władzy w Rosji, wydali Deklarację Praw Narodów Rosji, w której przyznali prawo do samookreślenia i utworzenia samodzielnego państwa wszystkim narodom zamieszkującym tereny Rosji, w tym Polakom. Wobec braku kontroli nad ziemiami polskimi deklaracja władz rewolucyjnych nie miała jednak żadnego – poza czysto propagandowym – znaczenia politycznego.
Prezydent USA Woodrow Wilson w orędziu noworocznym ogłosił 14 punktów stanowiących, jego zdaniem, fundament powojennego ładu międzynarodowego. W 13 punkcie stwierdził, że powinno powstać niepodległe Państwo Polskie z bezpiecznym dostępem do morza, obejmujące ziemie zamieszkałe przez ludność bezsprzecznie polską. Była to pierwsza deklaracja zagranicznego polityka, w której określono zasady na jakich miały się formować granice odrodzonego państwa.
W Brześciu nad Bugiem państwa centralne podpisały układ pokojowy z powstałą w styczniu 1918 roku niepodległą Ukraińską Republiką Ludową (URL). W traktacie URL przyznano m.in. Chełmszczyznę i część Polesia. Spotkało się to z ostrymi protestami ze strony polskiej. Na znak protestu ostatnie oddziały polskie służące po stronie Niemiec i Austro-Węgier wymówiły służbę. Część żołnierzy podjęła próbę przedostania się na Zachód.
Wobec coraz gorszej sytuacji Niemiec na froncie zachodnim Rada Regencyjna proklamowała powstanie niepodległego Państwa Polskiego, które zbudowane miało być zgodnie z założeniami opisanymi w trzynastym punkcie orędzia Wilsona.
Na Śląsku Cieszyńskim powstaje polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Przynależność Śląska Cieszyńskiego stała się kością niezgody pomiędzy odzyskującą niepodległość Polską a powstającą Czechosłowacją.
W związku z deklaracją Karola I o federalizacji monarchii habsburskiej w Krakowie ukształtowała się Polska Komisja Likwidacyjna (PKL) na czele z Wincentym Witosem. Jej zadaniem miało być przejęcie władzy administracyjnej od Austriaków i ustanowienie państwowości polskiej w Galicji.
W Galicji Wschodniej proklamowana została Zachodnio Ukraińska Republika Ludowa. We Lwowie rozpoczęły się walki pomiędzy Polakami a Ukraińcami o władzę nad miastem. Wśród polskich obrońców miasta znalazło się wielu członków ruchu harcerskiego i młodzieży. Młodych ludzi nazwano „Orlętami Lwowskimi”. Wojna polsko-ukraińska o terytorium Galicji Wschodniej toczyła się aż do połowy 1919 roku.
W Lublinie lewica niepodległościowa i ludowcy powołali niezależny od Rady Regencyjnej Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele.
Józef Piłsudski został wypuszczony z twierdzy w Magdeburgu. W godzinach popołudniowych dotarł do Warszawy.
W wagonie kolejowym w lesie pod francuskim Compiègne podpisano rozejm pomiędzy państwami ententy a Cesarstwem Niemieckim kończący I Wojnę Światową. Pozbawiona autorytetu Rada Regencyjna postanawia oddać Piłsudskiemu władzę nad tworzącym się wojskiem. W Poznaniu działający od 1916 roku tajny Centralny Komitet Obywatelski (grupujący stronnictwa o charakterze narodowym i ludowym), zmienił nazwę na Naczelną Radę Ludową i ogłosił się reprezentantem polskich interesów w Wielkopolsce.
Rada Regencyjna zdecydowała się na oddanie Józefowi Piłsudskiemu władzy cywilnej. W kolejnych dniach Piłsudskiemu podporządkował się Tymczasowy Rząd Ludowy Daszyńskiego i Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego.
Józef Piłsudski powołał koalicyjny rząd na czele z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim. Rząd nie zyskał jednak przychylności Narodowej Demokracji i części ruchu ludowego.
Wydany został dekret o władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, w myśl którego Polska stała się republiką. Do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego pełną władzę w państwie sprawować miał Tymczasowy Naczelnik Państwa, który to urząd objął Józef Piłsudski.
Do Poznania przybył przedstawiciel Komitetu Narodowego Polskiego Ignacy Paderewski. Został entuzjastycznie przywitany przez tłumy Polaków. Dzień później w Wielkopolsce wybuchło powstanie przeciwko władzy niemieckiej. Wizyta Paderewskiego była iskrą, która roznieciła nastroje patriotyczne i doprowadziła do wybuchu rewolty.
Do dymisji podał się rząd Jędrzeja Moraczewskiego. W wyniku porozumienia z Józefem Piłsudskim powołany został rząd z popieranym przez endecję i ludowców Ignacym Paderewskim na czele. Dzięki tej nominacji udało się stworzyć rząd popierany przez główne siły polityczne. Nowa Rada Ministrów zostaje również uznana przez Komitet Narodowy Polski, a za nim przez ententę. Polska zostaje oficjalnie uznana za państwo niepodległe.
Rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu. W jej ramach 27 zwycięskich państw ustalić miało powojenny ład w Europie. Ważną kwestią było uzgodnienie granic nowopowstałych krajów, w tym Polski. Najpoważniejszym wyzwaniem dla uczestników konferencji było wyznaczenie granicy polsko-niemieckiej.
Spornymi terenami były przede wszystkim Górny Śląsk, Wielkopolska, Kujawy i Pomorze Gdańskie, a także Warmia i Mazury. Reprezentantami Polski w Paryżu byli Roman Dmowski i Ignacy Paderewski.
Władze czeskie wydały rozkaz ataku na teren Śląska Cieszyńskiego. Rozpoczęła się wojna polsko-czechosłowacka o pogranicze śląskie. Ofensywa czeska powstrzymana została 31 stycznia w wyniku nierozstrzygniętej bitwy pod Skoczowem. O dalszych losach Śląska Cieszyńskiego zdecydować miała konferencja w Paryżu.
Odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Sejm wybrany został w wyborach pięcioprzymiotnikowych – powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Ordynacja usankcjonowała też prawa wyborcze dla kobiet. Elekcja skończyła się wielkim sukcesem narodowej demokracji, która uzyskała blisko 36% mandatów. Wynik poniżej oczekiwań zdobyli socjaliści (9%). Ważnymi siłami politycznymi okazały się partie chłopskie. Centrystyczny PSL „Piast” zdobył 12% mandatów, zaś centrolewicowe PSL „Wyzwolenie” 15%.
W miejscowości Mosty niedaleko Szczuczyna polskie wojska starły się z nacierającymi ze wschodu oddziałami Armii Czerwonej. Bitwa uznawana jest za formalny początek wojny polsko-bolszewickiej o kontrolę nad Kresami Wschodnimi. W planach bolszewików było przeniesienie rewolucji na zachód Europy, jednak na ich drodze stanęło nowopowstałe Państwo Polskie.
Zakończono działania zbrojne w Wielkopolsce. Wyzwolony przez powstańców obszar oddany został pod kontrolę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. O dalszych losach Wielkopolski zdecydować miała konferencja pokojowa w Paryżu.
Zawarty został traktat pokojowy w Wersalu. Na jego mocy Polsce przyznane zostało Pomorze Gdańskie bez Gdańska i Wielkopolska. Na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach odbyć się miały plebiscyty. Gdańsk zyskał status wolnego miasta. Konferencja pokojowa uznała polską administrację tymczasową nad Galicją Wschodnią. Polska otrzymała na 25 lat mandat na zarządzanie prowincją przy zachowaniu jej autonomiczności. Po tym okresie w Galicji miał się odbyć plebiscyt.
W reakcji na terror i fatalną sytuację ekonomiczną na Górnym Śląsku wybuchło powstanie przeciwko władzy niemieckiej (tzw. I Powstanie Śląskie). Bunt stłumiony został 26 sierpnia. Duża część powstańców przekroczyła granicę szukając schronienia po polskiej stronie. Pod wpływem opinii międzynarodowej i w wyniku negocjacji z polskim rządem inicjatorów powstania objęto amnestią i pozwolono im na powrót na Śląsk.
Zaślubiny Polski z morzem. Na mocy Traktatu Wersalskiego w granicach Polski znalazła się część Pomorza, z dostępem do morza na odcinku około 140 km, a Gdańsk ogłoszono Wolnym Miastem. Polscy żołnierze, pod dowództwem Józefa Hallera, wkroczyli na Pomorze. Zaczynając w okolicach Działdowa i Golubia, od 17 stycznia 1920 r. systematycznie zajmowali kolejne tereny, aż dotarli do Bałtyku. Oficjalnym zwieńczeniem starań była uroczysta ceremonia w Pucku 10 lutego 1920 r., gdy gen. Józef Haller wrzucił w morskie wody obrączkę zaślubinową.
POCZĄTEK OFENSYWY POLSKIEJ NA KIJÓW
Na mocy porozumienia z Symonem Petlurą, przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej, Józef Piłsudski zdecydował się na uderzenie na Kijowszczyznę. Efektem miało być odrodzenie na tych ziemiach buforowego Państwa Ukraińskiego pozostającego w sojuszu z Polską. 9 maja 1920 roku Polacy i Ukraińcy zdobyli Kijów. Nie udało się jednak rozbić bolszewickich armii operujących na froncie wschodnim.
Początek kontrofensywy sił bolszewickich na froncie ukraińskim i białoruskim. W wyniku ataku Polacy zostali zmuszeni do opuszczenia Kijowa, a następnie Galicji Wschodniej. Na Froncie Białoruskim siły polskie przełamane zostały przez 1 Armię Konną Siemona Budionnego i zmuszone do odwrotu.
W trakcie konferencji w Spa premier Władysław Grabski zgodził się na warunki podyktowane przez premiera Wielkiej Brytanii Davida Lloyd George’a. Za cenę pomocy ententy w wojnie z bolszewikami Polacy mieli wyrazić zgodę na ustanowienie granicy wschodniej na tzw. linii Curzona. Bez plebiscytu rozwiązana miała być też kwestia podziału Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spiszu. Większość terytoriów, w tym zamieszkałe przez Polaków tzw. Zaolzie, znalazło się w granicach Czechosłowacji.
Odbył się plebiscyt na Warmii i Mazurach. Z powodu między innymi trwającej ofensywy bolszewickiej i niepewności związanej z przyszłością istnienia Państwa Polskiego, referendum zostało przez Polskę przegrane. Warmia i Mazury, oprócz nielicznych pogranicznych wsi, pozostały częścią Niemiec.
W miejsce rządu Grabskiego, który podał się do dymisji powołano nowy gabinet wspierany przez szeroką koalicję. Na czele rządu stanął Wincenty Witos, a tekę wicepremiera objął Ignacy Daszyński. Taki skład rządu miał zachęcić chłopów i robotników do walki przeciwko bolszewikom.
Trwała najważniejsza bitwa wojny polsko-bolszewickiej: Bitwa Warszawska. W jej wyniku Polakom udało się powstrzymać ofensywę bolszewików i ruszyć do kontrofensywy. Polska armia odniosła sukces nie tylko dzięki bohaterskiej postawie obrońców stolicy oraz geniuszowi wojennemu Józefa Piłsudskiego i jego sztabu, lecz także dzięki oddziałom broniącym w tym czasie Lwowa. Obrona Lwowa umożliwiła skuteczne rozwinięcie kontrofensywy znad rzeki Wieprz i rozbicie sił rosyjskich.
II POWSTANIE ŚLĄSKIE
Jego bezpośrednią przyczyną był wzrost nastrojów antypolskich na Górnym Śląsku: wzmożenie terroru, napaści na polskich działaczy i rozbijanie polskich wieców. W efekcie buntu Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku nakazała rozwiązać niemiecką Sicherheitspolizei, na jej miejsce wprowadzając mieszane polsko-niemieckie oddziały policji plebiscytowej.
Sejm Ustawodawczy uchwalił konstytucję marcową. Ustawa zasadnicza regulująca ustrój państwa stanowiła fundament ustrojowy aż do 1935 roku. Zgodnie z jej postanowieniami Polska była republiką z systemem demokracji parlamentarnej i trójpodziałem władzy. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament złożony z Sejmu i Senatu, wykonawczą – rząd i wybierany przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i Senatu) Prezydent, sądowniczą zaś niezależne sądy i trybunały.
Podpisano traktat w Rydze kończący wojnę polsko-bolszewicką. Polska granica wschodnia w dużej mierze pokrywała się z granicą II rozbioru, z korektą na rzecz Polski w postaci Wołynia i ziemi pińskiej.
Wobec braku porozumienia związanego z plebiscytem na Górnym Śląsku i w obawie przed niekorzystnymi rozwiązaniami, na obszarze plebiscytowym wybuchło trzecie powstanie. W jego wyniku Komisja Międzysojusznicza zdecydowała się na korzystniejsze dla Polski rozwiązanie. W październiku tego samego roku postanowiono, że Polska otrzyma wschodnią, dobrze uprzemysłowioną część spornego terenu. Pomimo, że zdobycz stanowiła jedynie 1/3 terytorium Górnego Śląska, miała ona duże znaczenie gospodarcze: do Polski trafiło ponad 75% kopalni węgla i blisko 50% hut.
https://niepodlegla.gov.pl/o-niepodleglej/kalendarium-niepodleglosciowe/
Aleksander Szumański
mPolska24
