Serwis używa plików cookies, aby mógł lepiej spełniać Państwa oczekiwania. Podczas korzystania z serwisu pliki te są zapisywane w pamięci urządzenia. Zapisywanie plików cookies można zablokować, zmieniając ustawienia przeglądarki. Więcej o plikach cookies możesz przeczytać tutaj.

Autorzy więcej

Ekonomia ma zastąpić moralność, wartości i kulturę

Dziś kolejny odcinek o zarzutach przeciw myśleniu ekonomicznemu. Z zarzutami się w większości nie zgadzam. Ale najpoważniejsze z nich staram się traktować poważnie.

Ekonomia ma zastąpić moralność, wartości i kulturę

Wraz za narastaniem nastrojów antyrynkowych i antyglobalistycznych coraz częściej słyszymy, że neoliberałowie chcą by ekonomia zastąpiła moralność, wartości i kulturę. Zarzut zgrabnie sformułował mój kolega Jacek, doktor socjologii tymi słowy:

„Pojmowanie gospodarki jako relacji międzyludzkich kształtowanych przez kulturę i wartości zastąpiło rozumienie praw ekonomii jako abstrakcyjnych prawd do których kultura i wartości winny się dostosować.”

 

Mechanizm rynkowy od tysięcy lat rozprzestrzenia się na kolejne obszary życia

U początków zorganizowanej państwowości w starożytnym Iraku świątynie pełniły rolę nie tylko obrzędową, ale również były magazynem żywności, uniwersytetem, administracją państwową oraz miejscem rozrywki. Nie płaczemy dziś za tym, że kościół stał się jedynie miejscem kultu religijnego. Wręcz uważamy to za naszą współczesną normę moralną. A osoby, które by chciały przywrócić świątyni jej pradawną rolę magazynu żywności uznalibyśmy dziś za świętokradców.

Bliżej nas geograficznie i w czasie wiemy m.in, że zanim wprowadziliśmy kapitalizm:

  • o wyborze zawodu decydował pan feudalny lub patriarchalna głowa rodziny,
  • chłop musiał dostać pozwolenie na ślub od swojego pana, który co do zasady zakazywał ślubów z osobami, które nie były jego poddanymi,
  • o przydziale i sposobie użytkowania ziemi decydowała rady starszych wioski lub jej feudalny pan.

Dziś o tym kto będzie posiadał i co będzie robił z ziemią decyduje jej właściciel ograniczony  prawem budowalnym i tym podobnymi przepisami, które są takie same dla wszystkich. Uważamy to za bardziej sprawiedliwe. Jest  to również bardziej wydajny sposób gospodarowania ziemią czy wyboru zawodu.

 

Rozszerzanie stosowania mechanizmu rynkowego budziło i budzi niezadowolenie

Oligarchie tracące władzę na rzecz jednostki – jednostki dokonującej wyborów za pomocą rynku – nie były zadowolone rozwojem kapitalizmu. To niezadowolenie ładnie ilustruje cytat z „Ziemi obiecanej” Reymonta:

„Pan Adam długo rozmawiał o nim z Anką, długo nie mógł dobrze pojąć, jak się to teraz dzieje na świecie, że taki Wilczek na przykład, który u nich pasał bydło, którego nieraz dobrze obijał, jest teraz już zamożnym człowiekiem i może najspokojniej przychodzić do nich i być jak z równymi.  Pan Adam był demokratą, ale tego nie mógł pojąć, a raczej na taką równość nie mógł się zgodzić, więc zakończył:
-- Oni za prędko rosną! Ze szlachty to miał pociechę i Pan Bóg, ale tymi to, zdaje się, że tylko diabeł będzie się cieszył (…)”.

Był demokratą, ale nie mógł się zgodzić że każdy człowiek jest równy…  Historia postępu ludzkości jest historią zastępowania podziału dóbr i przyznawania pozycji społecznych na mocy decyzji autokraty lub oligarchii, podziału który był mediowany jedynie uznaniowo egzekwowanymi normami społecznymi, decyzją jednostek mediowaną przez rynkowe transakcje oparte o prawo, które jest takie same dla wszystkich (a przynajmniej powinno być).

Rozszerzanie sią zasad wymiany rynkowej na kolejne dziedziny – daje zazwyczaj postęp sił wytwórczych, ale powoduje opór bo narusza ustalone rutyny zachowań zakodowane w prawie i moralności oraz co ważniejsze deklasuje niektórych będących uprzednio na eksponowanej pozycji społecznej.

 

Normy moralne są przydatnym regulatorem życia społecznego

Żeby nie było wątpliwości: normy moralne są potrzebne, bo są przydatne. Istnieją bo umożliwiają społeczności sprawniejsze funkcjonowanie. Normy społeczne tanim kosztem koordynują i promują pożądane zachowania, których wykreowanie metodami rynkowymi byłoby niemożliwe lub znacznie droższe. Przykładowo Richard Titmuss w 1971 opublikował wynik badań porównujących system pozyskiwania krwi ludzkiej do celów medycznych oparty o honorowe krwiodawstwo (brytyjski) i oparty w części o sprzedaż krwi (amerykański) – wyszło mu, że system honorowy jest sprawniejszy i skuteczniejszy – dostarcza więcej krwi, przy mniejszej ilości krwi skażonej i mniejszym kosztem. Z takim konkretem trzeba się zgodzić.

Ale są też i tacy przeciwnicy rynku jak ci którzy wiek temu twierdzili, że pralki elektryczne, kuchenki gazowe, itp.  podkopują rodzinę, bo uniezależniają młodych mężczyzn od matek i żon. Co do obserwacji prawda. Dziś nie potrzeba matki lub żony, by mieć wypraną i wyprasowaną koszulę. Można łatwo z tą niegdyś pracochłonną czynnością szybko uporać się samemu w pralce automatycznej i z żelazkiem elektrycznym. I o zgrozo, można też oddać koszule za pieniądze do pralni! Młodzi mężczyźni aspirujący do roli korporacyjnych szczurów w czystej koszuli poradzą sobie obecnie bez żony piorącej koszule. Świat się przez to nie skończy.  

 

Normy moralne są kruszone na społeczne zapotrzebowanie

Postęp techniczny i organizacyjny czynią co jakiś czas niektóre normy przestarzałymi. To znaczy normy nadal obowiązują w świadomości społeczności. Ale możliwe stają się bardziej rynkowe i indywidualistyczne sposoby zaspokajania potrzeb, które są też bardziej wydajne.

Właśnie żyjemy w epoce gwałtownego rozszerzania granic rynku. Globalizacja i urynkowienie w samych tylko Chinach z biedy wydźwignęły 500 milionów ludzi! Ale dla pracowników fabryk w krajach rozwiniętych globalizacja oznacza ogromny wzrost konkurencji. Wyostrzenie pytań o  granice urynkowienia jest nie tylko zrozumiałe, ale wręcz potrzebne. Czy i jak kompensować pracownikom fizycznym krajów zachodnich zwiększoną konkurencję ze strony chińczyków, hindusów i innych staje się pytaniem naszych czasów.

Naruszanie norm moralnych i prawnych jest skutecznym sposobem renegocjowania moralności i prawa. Ale nie każda próba ich naruszenia jest pożyteczna dla całej społeczności lub jej istotnych klas.

Artyści w naszym imieniu łamią prawo i moralność. Pochwalali związek dla miłości, gdy normą było ożenek morgów Jasia i Małgosi, czy ożenek cementujący alians arystokratycznych rodzin. Dzisiejszy ideał ślub dla miłości zawdzięczamy artystom i innym ludziom marginesu, którzy notorycznie łamali prawo i moralność.

Podobną rolę spełniają przedsiębiorcy. Tworzą innowacje społeczne, moralne i technologiczne. Czasem naginają prawo i łamią moralność, by dorobić się, a przy okazji zwiększają wydajność społeczeństwa. Gdyby nie przedsiębiorcy, którzy łamali prawo i kościelną doktrynę to do tej pory mielibyśmy zakaz pożyczania pieniędzy za odsetkami.  Cokolwiek, by nie mówić o bankach ja jednak cieszę się, że pożyczają kasę przedsiębiorcom i konsumentom, nawet jeśli bezczelnie żądają za tę usługę odsetek.

Zdarza się, że  przedsiębiorcy w pogoni za zyskiem ewidentnie przeginają. Kiedyś mój kolega rozwijający sieć sklepów po kontroli Państwowej Inspekcji Pracy w tej sieci sam mi przyznał:

„no faktycznie obciążanie materialną odpowiedzialnością za braki w kasie kobiet zarabiających pensję minimalną to było przegięcie”.

Co nie zmienia faktu, że przedsiębiorcy per saldo opłacili się społeczeństwom w których funkcjonują. Bo jak inaczej tłumaczyć rozszerzanie się kapitalizmu na kolejne kraje i  kultury?

 

Rynek jest moralny

Oprócz ewidentnego sukcesu w rozszerzaniu dobrobytu główny argument za rynkiem jest to, że :

rynek umożliwia osiąganie wspólnych korzyści w wolnej wymianie.

Rynek nie jest amoralny jak twierdzą jego przeciwnicy. Rynek do roli cnoty wynosi dążenie do bycia możliwie przydatnym dla innych. Rynek wynagradza nastawienie na poszukiwanie obopólnych korzyści. Ci którzy potrafią odkrywać i przewidywać co inni będą potrzebować bogacą się. Rynek jest prospołeczny bo łączy jednostki w społeczność. Motywuje do szacunku dla preferencji innych. Można nie lubić ruskich, czarnych, niemiaszków i żydów. Ale jeśli chcesz im sprzedawać musisz szanować ich preferencje. Wielu muzułmanów woli cukier w kostkach od cukru sypanego? To jeśli chcesz im sprzedawać cukier potrzebujesz o tym wiedzieć i to uzanować.  Rynek pomaga budować zaufanie. Jeśli klienci i kontrahenci ci nie ufają to zmniejszą handel z tobą lub zaprzestaną handlować z tobą. Nie potrafisz tworzyć zaufania? Wypadasz z rynku.

Czy rynek zawsze i wszędzie daje nam to co chcemy lub uznajemy za właściwe i moralne? Nie! Rynek, czyli jednostki dobrowolnie handlujące z sobą nie zawsze daje obopólne korzyści. Ale wystarczy, że rynek częściej niż rzadziej daje więcej korzyści niż inne dostępne nam mechanizmy koordynacji.

Nasze niezadowolenie ze skutków transakcji dobrowolnie dokonanych łatwo mylimy z niedoskonałością rynku. Ja cały czas jestem przekonany, że przepłaciłem za swój dom. Wielu nie znosi swojej pracy. Marks złapał tu jakiś ważny trop. Sprzedaż pracy to nie jest zwykła transakcja rynkowa, sprzedaje się prawo szefowania nam, czyli prawo do zajęcia miejsca nad nami w hierarchii społecznej. Gdy nierównowaga pomiędzy kupującym i sprzedającymi pracę narasta poziom wkurwienia na rynek również rośnie.

Ale nie znam ekonomisty, który chce by jego modele zastąpiły moralność czy religię. Natomiast dość często widzę jak pod hasłem moralnego, wartościowego czy kulturalnego zorganizowania świata kryje się chęć głębszego sięgnięcia do kieszeni podatników.

Ekonomia pomaga ograniczone środki stosować z największym efektem. To znaczy, że werdykt ekonomistów będzie często odwrotny od oczekiwań grup interesów pragnących sięgnąć do kieszeni podatników. Jakoś na przykład tak dziwnie się składa, że ogół szermujących hasłami kultury i edukacji za podatkiem od telewizora odnosi materialne korzyści z istnienia TVP dotowanego przez podatnika. Przypadek?

Rachunek ekonomiczny bywa obarczony sporym ryzykiem błędu. Nierówność dwóch stron dokonujących transakcji może być tak duża, że zniwecza dobrowolność transakcji. Ale porzucenie rachunku ekonomicznego oznacza, że w praktyce pieniądze podatnika i korzystne regulacje dostaną jeszcze częściej niż teraz ci o największej politycznej sile przebicia. Stosowanie rachunku ekonomicznego nie zawsze gwarantuje najlepszą alokację ograniczonych środków, ale zazwyczaj stanowi przynajmniej częściowo skuteczne cugle na nadmierne marnotrawstwo.

Data:
Kategoria: Gospodarka
Tagi: #ekonomia

Paweł Dobrowolski

Wirtualna szuflada - https://www.mpolska24.pl/blog/wirtualnaszuflada

Paweł Dobrowolski jest byłym Prezesem Zarządu Fundacji Obywatelskiego Rozwoju.

Jest absolwentem Wydziału Ekonomii Harvard University (Massachusetts, USA).

Był ekspertem Instytutu Sobieskiego. Członkiem Zarządu Polskiej Fundacji Rozwoju Oświaty.

Był pracownikiem Deutsche Morgan Grenfell i dyrektorem Warsaw Equity Holding oraz Trigon, pracował m. in. z prof. Sachsem.

Do jego zainteresowań naukowych należą: ekonomia polityczna reform, ekonomia instytucjonalna i behawioralna, ekonomia banku centralnego i polityka pieniężna, instytucje finansowe, wymiar sprawiedliwości, rynek radiowo-telewizyjny, prawo upadłościowe, fuzje i przejęcia, organizacja rynku (industrial organization), polityka antymonopolowa, fiskalne konsekwencje starzenia się społeczeństwa.

Od 1995 roku zajmuje się doradztwem gospodarczym. Zawodowo pomaga kupować i sprzedawać firmy,

Autor książki pt. „Podstawy Analizy Finansów Firm” wydanej nakładem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce oraz kilkudziesięciu artykułów o bankowości centralnej, upadłości, mediach oraz gospodarce.
Pomysłodawca wprowadzenia w Polsce wysłuchania publicznego

Komentarze 0 skomentuj »
Musisz być zalogowany, aby publikować komentarze.
Dziękujemy za wizytę.

Cieszymy się, że odwiedziłeś naszą stronę. Polub nas na Facebooku lub obserwuj na Twitterze.