Gdy na terytorium piastowskim rodził się termin "Polska".

Obywatele posłowie!

Rok bieżący jest ostatnim z lat obchodów Tysiąclecia Pań­stwa Polskiego. Zdajemy sobie jednak wszyscy sprawę, że państwo Piastów, które tysiąc lat temu ujawniło się jako jeden z najważniejszych składników politycznego i gospodar­czego obrazu Europy, ma tradycję o wiele dawniejszą i bo­gatszą. Poprzedziły je państwa plemienne, takie jak Polan i Wiślan, które później weszły w skład większego organizmu, o którym właśnie tysiąc lat temu pisał współczesny kupiec i podróżnik Ibrahim ibn Jakub: „Kraj Mieszka to najrozleglejszy ze słowiańskich krajów”. I jest dla tego państwa nie­zmiernie charakterystyczne, że nie mamy żadnych przekazów historycznych, z jedynym wyjątkiem, dotyczącym Pomorza, które by mówiły o użyciu siły w procesie scalania państewek plemiennych. To dobrowolne zjednoczenie nastąpiło przede wszystkim w obliczu narastającego niebezpieczeństwa ze stro­ny grabieżczych feudałów niemieckich. Nie oparły im się roz­bite i skłócone plemiona Lutyków, Obodrytów i szereg innych plemion zachodniosłowiańskich. Skuteczny odpór feudałom niemieckim dało dopiero państwo Piastów. I to jest jego naj­większy wkład w dzieje Europy. Jest to zarazem dowód siły i wysoko rozwiniętej organizacji gospodarczej i wojskowej tego państwa, nie mniej wymowny niż liczne świadectwa kro­nikarskie, fakty te potwierdzające.

Wówczas też pojawił się na określenie całości terytorium państwa piastowskiego termin „Polska”, który już odtąd po­został na zawsze.

W ówczesnej Europie pełnoprawnym współuczestnikiem polityki międzynarodowej mogło być tylko państwo chrześci­jańskie. I to był pierwszy powód, dla którego Polska piastow­ska, podobnie jak wszystkie ościenne państwa, przyjęła nową religię. Był i powód drugi, z poprzednim zresztą pośrednio związany. Ekspansja niemiecka na wschód odbywała się pod hasłem walki z pogaństwem i szerzenia nowej wiary, jako prawdziwej. Temu celowi służyć miały biskupstwa zakładane przez Niemców na wschodzie z zadaniem akcji misyjnej. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Polskę piastowską wytrącało ten „misyjny” oręż z rąk feudałów niemieckich. Nie likwido­wało to jednak całkowicie niebezpieczeństwa podporządkowa­nia ziem polskich Niemcom przy pomocy kościoła. Mimo bo­wiem przyjęcia chrztu za pośrednictwem Czech, do zwierzch­nictwa nad kościołem w Polsce pretendowało przez długie lata arcybiskupstwo magdeburskie, co potwierdzone było przez papieży Benedykta IX, Leona IX i Innocentego II, a nie zostało zrealizowane tylko ze względu na zdecydowany opór władców polskich i związanej z nimi hierarchii kościelnej.

O tej postawie papiestwa wobec walczącej o swą niezależność od Niemiec Polski już dawno pisali nasi historycy. W 1926 r. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Roman Grodecki zwró­cił uwagę, że ostatni z wymienionych tu papieży, Innocenty II, wydał złowieszczą, antypolską bullę w dniu koronacji w Rzy­mie cesarza niemieckiego Lothara, „dając wyraz porozumienia się w tej sprawie dwóch najwyższych w chrześcijaństwie władz”.

Niezależnie od przyczyn zewnętrznych przyjęcie chrześci­jaństwa miało i przyczyny wewnętrzne. Kościół ówczesny wszędzie był związany z klasami panującymi społeczeństwa feudalnego. W podlegającej feudalnym przekształceniom Pol­sce nowa religia stawała się jednym z ramion aparatu władzy państwowej i oparciem ideologicznym i kulturalnym nowych stosunków społecznych.

W sumie — chrzest był dziełem państwa i jego organem był za pierwszych Piastów kościół polski, służący wzmocnieniu jego sił obronnych. Jest to w pełni zgodne z podstawową cechą charakterystyczną ówczesnego państwa polskiego, któ­re miało, rzecz prosta, charakter klasowy.

Byłoby jednak uproszczeniem upatrywać w państwie wy­łącznie i jedynie organizację zabezpieczającą panowanie okre­ślonej klasy społecznej. Gdy monarchia piastowska jednoczy­ła kraje Polan, Wiślan i Ślęzan, gdy jej urzędnicy i sądy strzegły bezpieczeństwa przed zbrodnią i rozbojem, a załogi i zamki przed napaścią z zewnątrz, młode państwo polskie, choć podobnie jak wszędzie w Europie kształtowane przez kla­sy panujące społeczeństwa feudalnego i stojące na straży ich interesów — spełniało zarazem najistotniejsze zadania ogól­nonarodowe, było żywotnie potrzebne ogółowi ówczesnych mieszkańców tej ziemi. Jakkolwiek sprzeczne byłyby interesy różnych klas i warstw ówczesnego społeczeństwa oraz poszcze­gólnych dzielnic ówczesnego państwa — to jednolita monarchia stała się nie tylko symbolem prawowitej władzy w świadomoś­ci powszechnej, lecz także doniosłym katalizatorem poczucia jedności, pierwocin świadomości narodowej.

Państwo pierwszych Piastów ulegało następnie ewolucji, podobnej jak wszystkie państwa ówczesnej Europy. Zmiany w układzie sił społecznych musiały doprowadzić do powszech­nego wówczas rozbicia feudalnego, do rozczłonkowania orga­nizmu państwowego, ale i wówczas nie zatarło się pojęcie wspólnoty, zarówno u ludności ziem polskich, jak i w rozga­łęzionej szeroko dynastii piastowskiej przechowującej ideał „ojcowizny” jako niezbywalnego dziedzictwa przodków.

Rozbicie dzielnicowe, w którego ramach również dokonaj się określony postęp gospodarczy i społeczny, było w Polsce połączone z wielkim ryzykiem dla istnienia państwa i narodu W tym okresie osłabła bowiem zdolność powaśnionych władców rozdrobnionych dzielnic do stawiania czoła zaborczym ata­kom niemieckich feudałów.

Wówczas to penetracja niemieckich rycerzy i duchowieństwa, zwłaszcza zakonnego, spowodowała osłabienie więzi łączącej Pomorze Zachodnie i Śląsk z resztą Polski. W rezultacie dzielnice te nie weszły w skład odbudowanego z począt­kiem XIV wieku Królestwa Polskiego. Kazimierz Wielki chcąc zabezpieczyć się przed dalszymi napaściami Krzyżaków zrzekł się swych praw do Śląska na rzecz Czechów w zamian za zrzeczenie się przez dynastów czeskich pretensji do Korony Polskiej, a później ta prastara dzielnica polska wpadła w ręce cesarzy niemieckich. Ponurym rezultatem okresu rozbicia dzielnicowego i politycznej krótkowzroczności niektórych ksią­żąt mazowieckich było usadowienie się na północy kraju Za­konu Krzyżackiego, oficjalnie mieniącego się teutońskim, któ­ry korzystając ze stałej protekcji papiestwa i cesarstwa za­garnął Ziemię Chełmińską, Prusy i Gdańsk, najeżdżał i łu­pił Polskę i Litwę, niosąc mord i pożogę ich ludności. Groźba rozszerzenia się ekspansji tego obcego tworu na ziemie polskie stała się ważnym czynnikiem przyspieszającym odbudowę jed­ności państwowej Polski.

Wielekroć podejmowane próby zjednoczenia Polski uwień­czone zostały sukcesem za panowania Władysława Łokietka. Jedyną porażką w akcji scaleniowej Łokietka jest klęska po­niesiona w 1308 r., gdy Krzyżacy podstępnie opanowali wier­ny Łokietkowi Gdańsk i wymordowali jego polską ludność. Powodzenie podjętej przez Łokietka, a kontynuowanej przez Kazimierza walki o zjednoczenie miało swe źródło w woli powszechnej, w pragnieniu wszystkich warstw społecznych. Stanowe państwo dwóch ostatnich Piastów było wynikiem przede wszystkim przyczyn wewnętrznych, ale i ono miało przed sobą istotne i ważne zadania obronne wobec tego same­go wroga, co i w pierwszych wiekach państwowości polskiej. Godne jest bowiem podkreślenia, że Polska Piastów prowa­dzi w ciągu wieków wiele wojen z Niemcami, nigdy jednak nie sięga po ziemie niemieckie, zawsze jest to obrona przed agresją. Równocześnie, z wyjątkiem sporu o Grody Czerwień­skie, nie prowadzi ona wojen przeciw swym słowiańskim sąsiadom z południa i wschodu. Nie można bowiem za nie uważać włączania się poszczególnych władców w normalne dla ów­czesnej epoki spory dynastyczne.

Nie odbiera też jeszcze polskiego ogólnie charakteru pań­stwa objęcie w drodze spadku dynastycznego przez Kazimie­rza Wielkiego części ziem południoworuskich. Główna jego uwaga bowiem skierowana jest na kontynuowanie ojcowskie­go dzieła skupienia ziem etnicznie polskich. Potrafił Kazimierz włączyć do Polski Kujawy, Ziemię Dobrzyńską, Łęczycką, Sieradzką, Wieluńską, objął w zwierzchnie władanie Mazo­wsze, Santok i Drezdenko. Poza zasięgiem jego władzy były jednak jeszcze Śląsk i Pomorze. Śmierć ostatniego z Piastów na tronie polskim przerwała jego przygotowania do podjęcia nowej walki o ziemie zachodnie i w pozostawionym przez niego kształcie terytorialnym pozostało państwo polskie przez wiele lat, ulegając przeobrażeniom dopiero za dynastii Ja­giellonów.