Rola Trybunału Konstytucyjnego w organach władzy publicznej

W omawianym zakresie ogólną zasadą jest, iż Trybunał nie działa z urzędu. Zdaniem Lecha Garlickiego, takie rozwiązanie traktuje się jako celowe ograniczenie możliwości działania Trybunału, aby nie mógł on uzyskać dominującej pozycji w systemie rządzenia. Jednak dopełnieniem takiego rozwiązania jest jednoczesne wyznaczenie kręgu podmiotów uprawnionych do inicjowania procedur kontrolnych, aby były przedstawiane sprawy podlegające kontroli konstytucyjności prawa z punktu widzenia równoważenia się organów władzy publicznej[1].

Kontrola konstytucyjności prawa jest natomiast logicznym następstwem obowiązku zgodności całego, hierarchicznie zbudowanego, systemu prawa w państwie z ustawą zasadniczą[2]. Kontrola sprawowana przez Trybunał Konstytucyjny, zdaniem Bogusława Banaszaka, należy do tych gwarancji formalnych, których celem jest zabezpieczenie prymatu Konstytucji RP, realizacji jej wartości, zasad i norm, a także zapewnienie prawidłowości procesu prawotwórczego oraz procesu podejmowania decyzji przez organy władzy publicznej[3]. Zdzisław Czeszejko-Sochacki zaznacza, że podstawowym zadaniem Trybunału jest ,,orzekanie w sprawach zgodności” z Konstytucją RP, co określa się jako ,,sądową kontrolę konstytucyjności”, czyli „badanie zgodności zarówno z Konstytucją RP, jak i zgodności hierarchicznej”[4].

II

Konstytucyjny model Trybunału Konstytucyjnego z 1997 r. implementował z poprzedniego modelu sądownictwa konstytucyjnego zarówno samą kontrolę abstrakcyjną, jak i stosunkowo szeroki krąg podmiotów uprawnionych do uruchomienia tej procedury kontroli[1]. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. rozszerzyła krąg podmiotów, mających prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego – przez wprowadzenie powszechnej skargi konstytucyjnej[2] oraz przyznanie prawa składania pytań prawnych wszystkim sądom[3], jak również, że nie ma obecnie potrzeby rozszerzającej interpretacji przepisów, wyliczających podmioty uprawnione do składania wniosków. Nie wymaga tego zwłaszcza podstawowy cel działalności Trybunału Konstytucyjnego, czyli ochrona Konstytucji RP jako najwyższego prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Zdaniem składu orzekającego, obecna regulacja zakłada, że wobec zwiększenia kręgu uprawnionych podmiotów oraz bezwzględnego związania Trybunału Konstytucyjnego zasadą skargowości[4], czyli konieczności przyjęcia w tym zakresie literalnej interpretacji tekstu Konstytucji, Trybunał stanął na stanowisku, iż prawo tych podmiotów do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego nie ma charakteru ogólnej zasady, ale winno być ujmowane jako ich szczególne (wyjątkowe) uprawnienie. Dlatego zakres tego uprawnienia nie powinien być interpretowany rozszerzająco[5]. Natomiast chcąc zdefiniować pojęcie ,,uczestnik postępowania, podmiot inicjujący postępowanie”, to nie ma jednoznacznie unormowanej w literaturze definicji. ,,Do wykładni tego pojęcia nie da się z nauki procesu cywilnego przenieść wprost rozumienia pojęcia ,,strona” lub ,,uczestnik”. Ogólnie ujmując, postępowanie przed Trybunałem jest determinowane interesem publicznym: zapewnieniem zgodności z Konstytucją systemu prawnego i zachowania określonych podmiotów prawa publicznego, partii oraz centralnych konstytucyjnych organów Państwa”[6].

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. określa podmioty, które posiadają legitymację procesową i mogą inicjować postępowania przed Trybunałem. ,,Krąg uprawnionych podmiotów nie jest jednak określony zbiorczo, lecz zindywidualizowany w zależności od trybu (wstępna, następcza) i procedury kontroli”[7].

Tryb kontroli wstępnej (prewencyjnej) dotyczy jedynie Prezydenta RP[8], natomiast w trybie następczej kontroli hierarchicznej norm, uprawnionych podmiotów jest więcej i wewnętrznie zróżnicowanych. Ustawodawca określił krąg podmiotów, posiadających legitymację procesową do inicjowania postępowań przed TK w granicach trzech procedur. Procedura kontroli abstrakcyjnej, którą należy podzielić również na podmioty wyposażone w legitymację ogólną, a więc uprawnione do poddania kontroli TK wszystkich aktów normatywnych (przepisów prawnych), które należą do kognicji tych organów: Prezydenta Rzeczypospolitej, Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, Prezesa Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratora Generalnego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich[9]. Należy podkreślić, iż w grupie podmiotów legitymowanych ogólnie wyróżnia się podmioty legitymowane okresowo, tzn. wnioski pochodzące od grupy parlamentarzystów (50 posłów lub 30 senatorów) wywołują skutki prawne jedynie w okresie sprawowania mandatów przedstawicielskich w danej kadencji Sejmu lub Senatu. Zakończenie kadencji i związane w tym wygaśnięcie mandatów powoduje na skutek dyskontynuacji utratę legitymacji do występowania przed Trybunałem w charakterze wnioskodawcy i tym samym pociąga za sobą umorzenie postępowania wobec utraty legitymacji czynnej[10]. Natomiast podmioty, posiadające legitymację szczególną, ze względu na zakres ich działania (legitymacja rzeczowo ograniczona), dzieli się na: Krajową Radę Sądownictwa, która jest specyficznym podmiotem wnioskodawczym co wynika ze szczegółowego charakteru tego organu oraz z ograniczenia jego prawa inicjatywy do zakwestionowania konstytucyjności tych tylko aktów normatywnych, które dotyczą niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej[11]; organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe – podmioty te mogą wystąpić do TK z wnioskiem o wszczęcie postępowania, jeżeli akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania[12].

W odniesieniu do podmiotów wyposażonych w legitymację ogólną, nie ma wątpliwości, jeżeli chodzi o przypisanie im ich zakresu odpowiedzialności, gdzie u podstaw kontroli konstytucyjności zawsze leży interes publiczny, uzasadniający potrzebę wyjaśniania wątpliwości konstytucyjnych, oraz oznacza ich prawo do zakwestionowania każdego aktu (normy), niezależnie od tego, na ile treść tego aktu dotyczy zakresu działania wnioskodawcy. Natomiast jeżeli chodzi o podmioty posiadające legitymację szczególną do inicjowania postępowań przed TK, to w odniesieniu do nich, dochodzi w pewnym stopniu również interes prawny w rozstrzygnięciu kwestii konstytucyjnej. W tym wypadku jednak legitymacja prawna uzależniona jest od wspólnego, dla wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji RP, warunku, aby kwestionowany przez nich akt normatywny dotyczył spraw objętych ich zakresem działania[13]. Andrzej Jasiński, tę przesłankę zakresu działania zalicza do najbardziej niedookreślonych prawnie i przez to sprawiających w praktyce najwięcej trudności[14]. Dodać należy, że jest tutaj mowa o interesie prawnym danej organizacji, a nie poszczególnych jej członków, i jest to interes wynikający z jej statutowych celów. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż wniosek do Trybunału musi być bezpośrednio związany z interesem prawnym danej organizacji jako takiej lub z interesem prawnym członków tej organizacji, do którego reprezentowania dana organizacja jest powołana. Tego rodzaju organizacje nie są natomiast legitymowane do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawach ogólnopaństwowych czy ogólnospołecznych, które z natury rzeczy dotyczą interesu prawnego wszystkich obywateli lub grup o wiele szerszych niż te, które dana organizacja reprezentuje. Taka ścisła interpretacja jest uzasadniona zwłaszcza w warunkach demokratycznego państwa prawnego, w którym funkcjonują demokratycznie powołane i prawnie określone instytucje i procedury ochrony praw ogółu obywateli oraz kontroli zgodności działania parlamentu z prawem i interesem ogólnospołecznym. uzasadnienia nie ma zatem niejako zastępcze przypisywanie takich funkcji dobrowolnym organizacjom zawodowym o charakterze partykularnym[15].

Trybunał w jednym z postanowień określił, że w świetle art. 191 ust. 1 pkt 3 oraz ust. 2 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego mają prawo kierowania wniosków na podstawie legitymacji o charakterze ograniczonym, a nie ogólnym. Postępowanie przed Trybunałem w tym trybie zdeterminowane jest interesem publicznym. Nie chodzi przy tym o to, by we wniosku organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego wskazywały na istnienie interesu prawnego po ich stronie, determinującego granice prawa do wniesienia tegoż wniosku, lecz o to by wykazały, iż sprawa objęta żądaniem wniosku jest zarazem sprawą objętą zakresem ich działania. Musi to być zatem, po pierwsze, sprawa, wyrażająca interes wspólny, o charakterze publicznym, a więc sprawa, dotycząca dobra wspólnego, a nie indywidualnego. Po wtóre, sprawa ta musi dotyczyć badania zgodności z konstytucją przepisu prawnego w rozumieniu art. 188 konstytucji, a przez to takiego interesu ogólnego, który się wiąże z konstytucyjnym ładem prawnym, bezpieczeństwem prawnym i innymi zasadami i wartościami konstytucyjnymi, wyrażanymi w procesie stanowienia przepisów. Po trzecie wreszcie, musi to być taka sprawa, która pozwala utożsamić cel wystąpienia z wnioskiem z istotnymi cechami podmiotu, któremu taką ograniczoną legitymację konstytucja RP przyznaje. W badanym przypadku cel wniesienia wniosku musi w jakiejś mierze nawiązywać do istoty spraw objętych zakresem działania samorządu terytorialnego w taki sposób, by można było stwierdzić, iż nie jest to sprawa nadająca się tylko do badania na podstawie wniosku, wniesionego przez podmioty posiadające legitymację ogólną lub inne podmioty, mające legitymację ograniczoną[16].

Podmiotowa charakterystyka pojęć, zawartych w art. 191 ust. 1 pkt 4 konstytucji RP, tj. ,,ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych”, została zawarta w ustawie o związkach zawodowych[17] i o organizacjach pracodawców[18]. O tym bowiem, czy konkretne zrzeszenie jest związkiem zawodowym, decyduje treść dotyczącego go wpisu w rejestrze związków zawodowych, prowadzonym przez sąd, jednak i w tym przypadku posiadanie uprawnień, inicjujących postępowanie przed TK, uzależnione jest od spełnienia przedmiotowego warunku. Trybunał wyraził pogląd w tej sprawie w następujący sposób, że ,,przy badaniu legitymacji związku zawodowego do skorzystania z kwalifikowanego środka o charakterze publicznoprawnym, jakim jest wszczęcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w przedmiocie tzw. abstrakcyjnej (oderwanej od konkretnego przypadku stosowania prawa) kontroli konstytucyjności aktów normatywnych, należy wziąć pod uwagę wyjątkowość tego uprawnienia, a w konsekwencji konfrontować przedmiot wniosku z tym, co w myśl regulacji prawnej określa specyfikę działania związku zawodowego jako takiego[19]. Trybunał Konstytucyjny pogląd w podobnym tonie podtrzymał i do niego nawiązał w postanowieniu z dnia 23 września 1998 r.[20] oraz w postanowieniu z dnia 30 marca 1999 r.[21].

Przyznając w art. 191 ust. 1 pkt 5 konstytucji RP, kościołom i innym związkom wyznaniowym ograniczoną ich zakresem działania legitymację do inicjowania postępowania w ramach procedury kontroli abstrakcyjnej szczególnej, ustrojodawca jedynie wprowadził do konstytucji RP zapis ustanowiony w art. 11 ust. 3 Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który stanowi, iż ,,kościoły i inne związki wyznaniowe mogą składać wnioski do Trybunału Konstytucyjnego na zasadach i w trybie określonych w przepisach o Trybunale Konstytucyjnym”[22]. Z. Czeszejko-Sochacki wyciągnął wnioski z art. 191 ust. 1 pkt 3-5 konstytucji RP stwierdzając, że legitymacja podmiotów unormowanych w tym artykule do wszczęcia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym wynika z interesu publicznego, jednakże związanego poziomo z lokalnymi lub pionowo z branżowymi sprawami, objętymi ich zakresem działania[23].

Konstytucja RP, oprócz procedury kontroli abstrakcyjnej, wyróżnia również procedurę kontroli konkretnej. Pomimo że obie procedury posiadają podobne cele, tzn. wyeliminowanie z porządku prawnego aktu, który jest niezgodny z konstytucją RP, umową międzynarodową lub ustawą, to jednak istnieją zasadnicze różnice pomiędzy tymi procedurami. Podstawowa różnica polega na tym, że kontrola abstrakcyjna jest dokonywana niezależnie od stosowania aktu normatywnego w konkretnej sprawie i bez związku z jakąkolwiek toczącą się sprawą, natomiast kontrola konkretna zawsze ma za punkt odniesienia jednostkową, indywidualną sprawę, na której tle powstała wątpliwość co do konstytucyjności czy legalności aktu normatywnego[24]. Kontrola konkretna, zdaniem L. Garlickiego, wiąże się z rozpoznawaniem przez inne organy (przede wszystkim przez sądy) konkretno-indywidualnych spraw spornych. Jeżeli powstaną przy tym wątpliwości, czy przepis prawa, mający stanowić podstawę rozstrzygnięcia takiej sprawy, jest zgodny z konstytucją RP, to w europejskim systemie skoncentrowanej kontroli norm, sąd może przekazać stosowne pytanie prawne TK, a w anglosaskim systemie kontroli zdekoncentrowanej – samodzielnie rozstrzygnąć kwestię konstytucyjności[25]. Do procedury kontroli konkretnej konstytucja RP zalicza art. 193, który został również powtórzony w art. 3 Ustawy o TK z dnia 1 sierpnia 1997 r., a który stanowi, iż ,,każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Pojęcie ,,każdy sąd” oznacza w praktyce skład sądzący w każdym stadium postępowania sądowego. Pojęcie sądu nie oznacza więc struktury organizacyjnej, lecz organ orzekający. Z pytaniem prawnym może więc wystąpić zarówno skład orzekający sądu rejonowego, jak i apelacyjnego, jeżeli w danym momencie sprawa toczy się przed nim, a sąd dojdzie do wniosku, że bez odpowiedzi na pytanie, czy ustawa jest zgodna lub niezgodna z konstytucją RP, nie będzie mógł rozstrzygnąć sprawy. W pojęciu ,,sąd” mieści się także Trybunał Stanu, gdy orzeka jako sąd karny i wymierza karę za popełnione przestępstwo, nie zaś wtedy, gdy wymierza karę za popełniony delikt konstytucyjny. Natomiast sądy dyscyplinarne, polubowne, nie sprawują wymiaru sprawiedliwości, i nie można ich zaliczyć do władzy sądowniczej, czego konsekwencją jest niemożliwość z ich strony wystąpienia z pytaniem prawnym do TK. Pytanie prawne może być wniesione tylko wtedy, gdy sąd dojdzie do wniosku, że od odpowiedzi zależy rozstrzygnięcie sprawy[26].

Trzecia procedura dotyczy skargi konstytucyjnej, unormowanej w art. 79 ust. 1 w zw. z art. 191 ust. 1 pkt 6 konstytucji RP, który stanowi, iż ,,każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w konstytucji”[27]. Trybunał Konstytucyjny w jednym ze swoich postanowień stwierdził, iż ustawa o Trybunale Konstytucyjnym ustanawia zasadę skargowości. Wszczęcie postępowania w przedmiocie kontroli konstytucyjności aktu normatywnego następuje wyłącznie w wyniku wniosku, pytania prawnego bądź skargi konstytucyjnej. Ponadto, w myśl art. 66 ustawy o TK, Trybunał, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Określając granice skargi konstytucyjnej, należy uwzględnić treść art. 47 wymienionej ustawy. W myśl tego przepisu skarga konstytucyjna powinna dokładnie określać ustawę lub inny akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w konstytucji. Skarga konstytucyjna musi ponadto wskazywać, jakie wolności lub prawa i w jaki sposób, zdaniem skarżącego, zostały naruszone, a także zawierać uzasadnienie skargi z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 79 ust. 1 konstytucji, przedmiot skargi może stanowić wyłącznie ustawa lub akt normatywny, zastosowany przez organy państwowe wobec skarżącego. W świetle wymienionych przepisów konstytucyjnych i ustawowych, granice skargi konstytucyjnej wyznacza w szczególności wskazanie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w konstytucji. Jeżeli zaskarżona ustawa lub inny akt normatywny zostaną uchylone w całości i zastąpione przez nową ustawę lub przez nowy akt normatywny, to orzekanie o zgodności z konstytucją nowych przepisów, stanowiących odpowiedniki przepisów zaskarżonych, wykraczałoby poza granice skargi. Całkowite uchylenie aktu normatywnego powoduje zatem obowiązek umorzenia postępowania. Kontynuowanie postępowania byłoby natomiast dopuszczalne w przypadku nowelizacji zaskarżonego przepisu pod warunkiem, że wprowadzone zmiany nie modyfikują w sposób zasadniczy treści normy prawnej, która została wyrażona w tym przepisie[28]. Jak dowodzi Krzysztof Kolasiński, na ogół instytucje pytań prawnych i skarg konstytucyjnych wzajemnie się uzupełniają. Pierwsza z nich pełni funkcję prewencyjną – zmierza do zapobieżenia rozstrzygnięciu sprawy przez sąd w oparciu o niekonstytucyjny przepis prawny. Druga ma charakter kontroli następczej – zmierza do uchylenia niekonstytucyjnego przepisu prawnego, w oparciu o który została rozstrzygnięta sprawa, a przez to i do uchylenia orzeczenia sądowego, wydanego w oparciu o ten przepis[29]. Klasyfikacja przedstawionych procedur opiera się na różnym określeniu podmiotów zdolnych do wszczęcia postępowania, ponieważ postępowanie już wszczęte, bez względu na rodzaj procedury, toczy się i podlega rozstrzygnięciu na tych samych zasadach[30].

III

         Przebieg postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym[31] został unormowany w art. 197 konstytucji RP, który stanowi, iż ,,organizację Trybunału Konstytucyjnego oraz tryb postępowania przed Trybunałem określa ustawa”. Jest nią Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym[32], natomiast wewnętrzny przebieg postępowania ze skargami konstytucyjnymi oraz wnioskami podmiotów, o którym mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 konstytucji RP, oraz podmiotów unormowanych w art. 191 ust. 1 pkt1 i 2 konstytucji RP, jak również pytań prawnych kierowanych przez sądy, a także wniosków Prezydenta Rzeczypospolitej, zgłaszanych na podstawie art. 122 ust. 3 oraz art. 133 ust. 2 konstytucji RP, oraz wniosków zgłoszonych przez uprawnione podmioty w sprawach, o których mowa w art. 131 ust. 1 oraz w art. 188 pkt. 4 konstytucji RP, jest określony w regulaminie TK[33]. Oprócz tych unormowań zastosowano odstępstwo w art. 20 ustawy o TK, który stanowi, iż ,,w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania przed Trybunałem [Konstytucyjnym] stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego”. Można to odstępstwo potraktować jako charakter pomocniczy[34], które ma znaczenie dla wykładni przepisów proceduralnych ustawy o TK, co jednoznacznie Trybunał Konstytucyjny potwierdził w Postanowieniu z dnia 3 marca 1998 r., wskazując, iż ”wyrażona w art. 20 ustawy o TK (…) zasada, w myśl której odpowiednie zastosowanie do postępowania przed TK mają przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, odnosi się wyłącznie do tych kwestii, które nie zostały uregulowane w ustawie o TK”[35]. Wszystkie wnioski i pytania prawne rozpatrywane są na rozprawie, która ma charakter kontradyktoryjny. W toku postępowania, przewodniczący składu orzekającego Trybunału, z inicjatywy sędziego sprawozdawcy lub w porozumieniu z nim, może zarządzić powołanie biegłego (biegłych). Postanowienie w tej sprawie może także podjąć skład orzekający Trybunału[36]. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jest jawne. Zasada jawności ograniczona zostaje w dwóch przypadkach – ze względu na bezpieczeństwo państwa lub tajemnicę państwową. W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym znajdują także zastosowanie zasady: bezpośredniości, równości oraz prawdy materialnej. Ustawodawca, normując tryb postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, skorzystał zatem z klasycznego modelu postępowania cywilnego rozpoznawczego. Świadczy to niewątpliwie o wielkiej użyteczności procedury cywilnej, o jej uniwersalizmie i elastyczności, przy jednoczesnym zapewnieniu najwyższej gwarancji równego i aktywnego udziału uczestników oraz maksymalnej bezstronności i obiektywności zapadających rozstrzygnięć.

Trybunał Konstytucyjny rozpoznaje skargę konstytucyjną, wnioski, pytania prawne kierowane przez sądy, na zasadach i w trybie przewidzianym dla rozpoznawania wniosków o stwierdzenie zgodności ustaw oraz innych aktów normatywnych z  konstytucją RP lub ustawami na rozprawie[37]. W toku przygotowania rozprawy, skład orzekający Trybunału może, na wniosek przewodniczącego składu orzekającego lub sędziego sprawozdawcy, postanowić o zwróceniu się przewodniczącego do: 1) Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego o informację w sprawie sądowej wykładni określonych przepisów[38],
2) określonych organów lub instytucji państwowych, organizacji albo placówek naukowych o opinię we wskazanych kwestiach, dotyczących rozpatrywanej sprawy, 3) określonych organów lub instytucji państwowych albo organizacji o dostarczenie lub okazanie w toku postępowania albo na rozprawie wskazanych akt lub innych dokumentów, albo aktów normatywnych, 4) na mocy art. 21 ust. 1 ustawy o TK, który stanowi, iż ,,sądy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielić Trybunałowi pomocy, i na jego żądanie przedstawić akta postępowania, wiążące się z postępowaniem przed Trybunałem”. Jednak Trybunał, po dokonaniu użytku dowodowego z akt postępowania, musi zwrócić je właściwemu organowi bez zbędnej zwłoki. Trybunał Konstytucyjny ma prawo wnieść prośbę do sądów lub innych organów władzy publicznej o udostępnienie akt postępowań, które się toczyły przed nimi, a dotyczą postępowania, wszczętego przed TK. Rozprawa nie może odbyć się wcześniej niż po upływie 14 dni od doręczenia zawiadomienia o jej terminie (z zastrzeżeniem spraw, w których TK orzeka o zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z konstytucją RP, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami), do rozstrzygnięcia których Trybunał winien przystąpić niezwłocznie[39]. Obecność na rozprawie wnioskodawcy jest obowiązkowa. W razie niestawienia się wnioskodawcy lub jego przedstawiciela, Trybunał umarza postępowanie albo odracza rozprawę. W razie niestawiennictwa uczestników postępowania lub ich przedstawiciela, których obecność na rozprawie jest obowiązkowa, Trybunał może odroczyć rozprawę i wyznaczyć równocześnie nowy termin rozprawy. Nieobecność prawidłowo zawiadomionego Prokuratora Generalnego lub jego przedstawiciela na rozprawie nie wstrzymuje rozpoznania sprawy, chyba że z przepisów ustawy wynika obowiązek uczestnictwa w rozprawie. Niestawiennictwo innych uczestników postępowania nie wstrzymuje rozpoznania sprawy. Wówczas sędzia sprawozdawca przedstawia na rozprawie stanowisko nieobecnego uczestnika postępowania. Trybunał odracza rozprawę w przypadku braku dowodu doręczenia lub nieprawidłowości w doręczeniu zawiadomienia o rozprawie uczestnikom postępowania, może także odroczyć rozprawę z innych ważnych powodów[40]. W dniu rozprawy przed salą rozpraw w siedzibie Trybunału umieszcza się wokandę, zawierającą informacje o: składzie orzekającym Trybunału, sygnaturze sprawy, godzinie rozpoczęcia rozprawy, uczestnikach postępowania oraz przedmiocie rozpatrywanej sprawy. Rozprawa rozpoczyna się od wywołania sprawy. Od tej chwili skarżący nie może wycofać skargi. ,,Właścicielem” postępowania staje się TK[41]. Następnie wnioskodawca, a później pozostali uczestnicy postępowania, przedstawiają swe stanowiska i dowody na ich poparcie. W tym celu przewodniczący składu orzekającego udziela głosu każdemu uczestnikowi postępowania. Przewodniczący składu orzekającego kieruje rozprawą[42] oraz wydaje zarządzenia, niezbędne do utrzymania porządku na rozprawie, a w razie potrzeby stosuje środki przewidziane w prawie o ustroju sądów powszechnych dla utrzymania powagi sądu. Od zarządzeń przewodniczącego, wydanych w toku rozprawy, uczestnikom postępowania przysługuje odwołanie do składu orzekającego[43].Pod kierunkiem przewodniczącego składu orzekającego, protokolant sporządza protokół z przebiegu rozprawy. Protokół powinien zawierać: datę i
miejsce rozprawy, imiona i nazwiska członków składu orzekającego, protokolanta oraz uczestników postępowania, ich przedstawicieli i pełnomocników, a także oznaczenie sprawy ze wzmianką co do jej jawności, przebieg rozprawy, w szczególności wnioski i oświadczenia uczestników postępowania, wyniki postępowania dowodowego, wymienienie zarządzeń i orzeczeń wydanych na rozprawie oraz stwierdzenie, czy zostały ogłoszone. Do czasu ogłoszenia orzeczenia, uczestnicy postępowania mogą zgłaszać wnioski o sprostowanie lub uzupełnienie protokołu. Protokół z rozprawy, na której orzeczenie zostało ogłoszone, musi być sporządzony w ciągu 14 dni od dnia rozprawy. Protokół podpisują przewodniczący składu orzekającego i protokolant. Wzmiankę o sprostowaniu protokołu podpisuje przewodniczący składu orzekającego. Wnioski, rozstrzyga zarządzeniem przewodniczący składu orzekającego, po wysłuchaniu protokolanta. Od zarządzenia nie przysługuje odwołanie. Z przebiegu rozprawy może być sporządzony stenogram lub zapis za pomocą aparatury utrwalającej dźwięk, niezależnie od sporządzenia protokołu. Stenogram przełożony na pismo zwykłe lub zapis dźwiękowy dołącza się do protokołu[44]. Przewodniczący składu orzekającego zamyka rozprawę, gdy Trybunał uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną.
W sprawach, w których ustawa nie wymaga rozpoznania na rozprawie, Trybunał rozstrzyga na posiedzeniu[45].

Trybunał Konstytucyjny, orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Natomiast nie jest związany wnioskami dowodowymi uczestników postępowania i może z urzędu dopuścić dowody, jakie uzna za celowe dla wyjaśnienia sprawy[46]. Orzeczenie wydawane przez Trybunał w sprawach określonych w ustawie, a także ustalenie zasadniczych motywów orzeczenia i jego pisemnego uzasadnienia, zapadają na naradzie sędziowskiej, która odbywa się bezpośrednio po przeprowadzeniu rozprawy albo na posiedzeniu niejawnym. W razie odroczenia wydania orzeczenia, narada sędziowska odbywa się w terminie ustalonym przez przewodniczącego składu orzekającego Trybunału. W naradzie sędziowskiej, która ma charakter zamknięty i niejawny, uczestniczą wyłącznie członkowie składu orzekającego Trybunału. Naradą sędziowską kieruje przewodniczący składu orzekającego Trybunału, który również zbiera głosy sędziów według ich wieku, poczynając od najmłodszego, sam natomiast głosuje ostatni. Projekt orzeczenia i jego zasadniczych motywów oraz pisemnego uzasadnienia przedstawia na naradzie sędziowskiej sędzia sprawozdawca. Jeżeli podczas narady sędziowskiej w pełnym składzie Trybunału, przy parzystej liczbie sędziów Trybunału, żadne z proponowanych rozstrzygnięć nie uzyska większości głosów, przewodniczący składu orzekającego Trybunału otwiera zamkniętą rozprawę na nowo i odracza rozpatrzenie sprawy. Narada sędziowska w celu przyjęcia pisemnego uzasadnienia, odbywa się w czasie umożliwiającym jego sporządzenie przed upływem 30 dni od dnia ogłoszenia orzeczenia. Zdanie odrębne sędziego Trybunału do orzeczenia może być zgłoszone bezpośrednio podczas narady sędziowskiej, a do pisemnego uzasadnienia orzeczenia – w chwili jego podpisywania. Równocześnie ze zgłoszeniem zdania odrębnego do orzeczenia, sędzia Trybunału przedstawia jego zasadnicze motywy. W wypadku zgłoszenia zdania odrębnego do orzeczenia przez sędziego sprawozdawcę, zasadnicze motywy oraz pisemne uzasadnienie orzeczenia sporządza sędzia Trybunału wyznaczony przez przewodniczącego składu orzekającego Trybunału. Pisemne uzasadnienie orzeczenia sporządza sędzia Trybunału wyznaczony przez przewodniczącego składu orzekającego Trybunału także wówczas, gdy jego sporządzenie przez sędziego sprawozdawcę napotyka na nieprzewidzianą przeszkodę, której czasu trwania nie można przewidzieć. O zgłoszeniu zdania odrębnego czyni się wzmiankę, odpowiednio w orzeczeniu lub jego uzasadnieniu, przez zamieszczenie przy podpisie sędziego Trybunału, który zgłosił zdanie odrębne, wyrazów: „zdanie odrębne” lub ich skrótu „zd. odr.” albo „cvs”. Uzasadnienie zdania odrębnego dołącza się odpowiednio do orzeczenia lub uzasadnienia. Podlega ono publikacji łącznie z orzeczeniem oraz jego uzasadnieniem. Zdanie odrębne jest nie tylko prawem, lecz także obowiązkiem sędziego, który nie godzi się z poglądem większości,
a został przegłosowany[47]. 

Orzeczenie i jego zasadnicze motywy ogłasza się w dniu rozprawy. W wypadku zgłoszenia do orzeczenia zdania odrębnego, przewodniczący składu orzekającego Trybunału informuje o tym bezpośrednio po ogłoszeniu orzeczenia, wymieniając sędziego Trybunału, który następnie ustnie przedstawia motywy zdania odrębnego. W sprawie o szczególnej zawiłości albo z innych ważnych powodów można odroczyć wydanie orzeczenia na okres nieprzekraczający 14 dni. Przewodniczący składu orzekającego informuje na rozprawie uczestników postępowania o terminie i miejscu ogłoszenia wydanego orzeczenia. Podczas ogłaszania orzeczenia wszyscy obecni w sali rozpraw, z wyjątkiem składu orzekającego Trybunału, stoją. W czasie ogłaszania orzeczenia sędziowie składu orzekającego Trybunału pozostają w biretach. W razie usprawiedliwionej, dłuższej nieobecności sędziego składu orzekającego Trybunału, uzasadnienie orzeczenia, za nieobecnego, podpisuje przewodniczący składu orzekającego Trybunału, a w razie jego nieobecności – najstarszy wiekiem sędzia. O tym fakcie czyni się odpowiednią wzmiankę przez zamieszczenie przy podpisie sędziego Trybunału wyrazów „za nieobecnego sędziego”, z podaniem imienia i nazwiska tego ostatniego. W wypadku, gdy pisemne uzasadnienie orzeczenia sporządzone zostało przez innego, niż sędzia sprawozdawca sędziego składu orzekającego Trybunału, o tym fakcie czyni się odpowiednią wzmiankę, przez zamieszczenie przy jego imieniu i nazwisku wyrazu „uzasadnienie”. Postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym nie ogłasza się ustnie, lecz doręcza uczestnikom postępowania.

Sentencja i uzasadnienie stanowią integralne części postanowienia. Postanowienie, wydane w toku rozprawy, niekończące postępowania, ogłaszane jest uczestnikom postępowania ustnie na rozprawie, łącznie z zasadniczymi motywami jego podjęcia. Postanowienia tego nie doręcza się uczestnikom postępowania. Postanowienie wydane w toku rozprawy, kończące postępowanie, ogłaszane jest uczestnikom postępowania ustnie na rozprawie, z tym że postanowienie wraz z uzasadnieniem doręcza się uczestnikom postępowania. O sprostowaniu orzeczenia, o którym mowa w art. 73 ustawy o TK[48], zamieszcza się, podpisaną przez przewodniczącego składu orzekającego Trybunału, wzmiankę na oryginale orzeczenia. Odpisy orzeczenia wydaje się w brzmieniu uwzględniającym sprostowanie. Orzeczenie Trybunału powinno zawierać: 1) wymienienie składu orzekającego i protokolanta, 2) datę i miejsce wydania, 3) wymienienie wnioskodawcy i innych uczestników postępowania, 4) dokładne określenie aktu normatywnego, którego dotyczy orzeczenie, 5) przedstawienie zarzutów wnioskodawcy lub składającego skargę konstytucyjną, 6) rozstrzygnięcie Trybunału.

Zdaniem Bogumiła Szmulika:

wyrok zostaje ogłoszony na posiedzeniu jawnym, po czym publikowany jest w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Wyroki TK orzekające niezgodność aktu normatywnego z konstytucją [RP] podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie publikacyjnym, w którym akt był ogłoszony, a gdy orzeczenie dotyczy aktu nieogłoszonego w organie publikacyjnym – w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej ,,Monitor Polski”. Ogłoszenie wyroków w organie publikacyjnym zarządza prezes Trybunału[49].

 Trybunał Konstytucyjny jest obowiązany, nie później niż w ciągu jednego miesiąca od ogłoszenia orzeczenia, sporządzić jego uzasadnienie w formie pisemnej; uzasadnienie podpisują sędziowie Trybunału, którzy głosowali nad orzeczeniem. Trybunał wydaje zbiór swych orzeczeń. Nazwa Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy podlega ochronie prawnej. Orzeczenia Trybunału są udostępniane w postaci elektronicznej na stronach internetowych Trybunału Konstytucyjnego[50].

IV

 Skutki prawne orzeczenia TK wiążą się z pewnymi formalnymi i faktycznymi przesłankami rozstrzygnięcia sprawy. Orzeczenie TK zapada jako rezultat procesu intelektualnego, w którym zasadniczą rolę odgrywa konflikt różnych wartości i konieczność ich uzgadniania. Każde rozstrzygnięcie tego konfliktu powoduje określone konsekwencje prawne dla całego systemu prawnego, dla funkcjonowania porządku konstytucyjnego. Orzeczenie TK musi jednak cechować niezbędny pragmatyzm, konieczność brania pod uwagę skutków prawnych przyjętego rozstrzygnięcia[51].

Konstytucja umocniła niezależność Trybunału Konstytucyjnego od władzy ustawodawczej, gdzie w kwestii mocy obowiązującej i skutków prawnych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego zasadnicze znaczenie ma art. 190 ust. 1, który stanowi, iż: 1) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne, 2) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wymienionych w art. 188[52] podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej ,,Monitor Polski”, 3) orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny – dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi, nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów, 4) orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania[53], 5) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów. ,,Orzeczenia o zgodności zakwestionowanego aktu normatywnego z konstytucją RP (rozstrzygnięcia afirmatywne)[54] nie skutkują żadnymi zmianami w obowiązującym stanie prawnym. Nie wymagają one również wykonania, bo nie wynika z nich obowiązek podejmowania jakichkolwiek działań przez jakiekolwiek organy państwowe, poza podaniem ich do wiadomości publicznej (ogłoszeniem) w urzędowo wymagany sposób (stąd są nazywane również deklaratoryjnymi)”[55].

Drugim, przeciwstawnym biegunem orzeczeń omawianych powyżej, są orzeczenia o niezgodności aktu normatywnego z konstytucją RP, są one określane jako kasatoryjne i konstytutywne, dlatego że znoszą niekonstytucyjną normę (akt prawny) i wywołują skutki w systemie obowiązującego prawa[56], stanowiąc przesłankę wznowienia postępowania na podstawie art. 190 ust. 4 konstytucji RP. Jak to określił Z. Czeszejko-Sochacki, nazywając je ,,uzdrowieniem” lub ,,sanacją” postępowania, opartego na niekonstytucyjnej normie prawnej i rozstrzygnięcia sprawy z mocą wsteczną przy oparciu się na podstawie prawnej konstytucyjnie niewadliwej[57]. Wymaga to wzruszenia prawomocnych aktów stosowania prawa, wydanych na podstawie niekonstytucyjnych przepisów. ,,Sanacja” ta, z natury rzeczy, może dotyczyć tylko prawomocnych orzeczeń czy ostatecznych decyzji, które nie podlegają zaskarżeniu w zwykłym toku instancji, uchylenie aktu normatywnego przed uzyskaniem waloru prawomocności (ostateczności) przez akt stosowania prawa stworzyłoby bowiem możliwość jego wzruszenia w trybie zwykłej kontroli instancyjnej, bez potrzeby stosowania nadzwyczajnych środków zaskarżenia[58]. W obydwu wypadkach wszystkie organy władzy publicznej mają obowiązek stosować się do rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego, z tym że nie ma on realnego władztwa do wyegzekwowania wydanych rozstrzygnięć, co oznacza, że brakuje narzędzi ingerujących, które przywrócą stan konstytucyjności w sposób samoczynny ,,i że wyroki Trybunału nie wymagają rozważenia przez prawodawcę potrzeby wprowadzenia odpowiedniej regulacji uzupełniającej orzeczenie o niekonstytucyjności zakwestionowanego unormowania”[59].

Bezsporne jest natomiast, że charakter wiążący ma sentencja wyroku, uzasadnienie natomiast zawiera jedynie motywy rozstrzygnięcia[60]. Nasuwa się jednocześnie do tak przedstawionego stanowiska pytanie, kiedy w przypadku wydania wyroku stanowiącego o niekonstytucyjności danego aktu normatywnego, dany akt normatywny, na podstawie którego zapadło ostateczne rozstrzygnięcie, utraci moc obowiązującą w określonym terminie? Czy postępowanie może być wznowione z dniem ogłoszenia wyroku TK, czy dopiero po upływie wymienionego terminu? W wyniku rozwiązania tej problematyki, w ustawie zasadniczej przyjęto regulację stanowiącą, że akt normatywny, którego niekonstytucyjność stwierdził TK, traci moc obowiązującą z dniem ogłoszenia orzeczenia, chyba że TK określił inny termin utraty tej mocy; kiedy wykonanie orzeczenia jest związane z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej, termin ten TK powinien określić po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów[61] (art. 190 ust. 3 konstytucji RP)[62]. Jak zauważył B. Szmulik,

przyjęta konstytucja RP oznacza, że akt normatywny 1) cieszy się domniemaniem konstytucyjności do czasu obalenia tego domniemania orzeczeniem TK stwierdzającym niezgodność, 2) obowiązuje, aż do momentu, kiedy możliwość dalszego obowiązywania odbiera mu dopiero orzeczenie TK (posiada więc charakter konstytutywny, ze skutkami prospektywnymi [tj.] na przyszłość, 3) mimo autorytarnego stwierdzenia niekonstytucyjności może być on stosowany w okresie ustalonym w orzeczeniu TK i nadal stanowić podstawę do wydania innych aktów normatywnych lub aktów stosowania prawa[63].

Ma to znaczenie w przypadku niedopuszczenia lub zminimalizowania negatywnych skutków, jakie może wywołać natychmiastowe uchylenie normy, np. waloryzacji emerytur i rent, czy kwestii płac w sferze budżetowej.Oprócz orzeczeń o zgodności bądź niezgodności badanego aktu normatywnego (przepisu) z konstytucją RP, umową międzynarodową lub ustawą, w praktyce Trybunału Konstytucyjnego rozwinęły się też tzw. orzeczenia częściowe i orzeczenia interpretacyjne[64].

Pierwsze polegają na uznaniu tylko częściowej niezgodności badanego przepisu, np. tylko w zakresie, w jakim przepis ten mógł mieć retroaktywne zastosowanie. Drugie polegają na uznaniu zgodności kontrolowanego przepisu, ale przy jednoczesnym wskazaniu, która z możliwych interpretacji tego przepisu musi być przyjmowana przy jego stosowaniu.

Ustawa o TK z dnia 1 sierpnia 1997 r. w art. 4 pkt 1, stanowi, iż ,,Trybunał informuje Sejm i Senat o istotnych problemach, wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału. Nad informacją tą nie przeprowadza się głosowania, pkt 2 Trybunał przedstawia właściwym organom stanowiącym prawo uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego”. Natomiast rozwinięcie tych unormowań ujęto w Regulaminie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r., w dziale VI zatytułowanym ,,Sygnalizowanie uchybień i luk w prawie” § 54 pkt 1 stanowi, że jeżeli skład orzekający Trybunału podczas rozpatrywania wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej, bez względu na etap postępowania w Trybunale, stwierdzi uchybienie lub lukę w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, może wydać postanowienie sygnalizacyjne, a pkt 2, że postanowienie sygnalizacyjne może być wydane przez skład orzekający Trybunału, o którym mowa w ust. 1, albo przez pełny skład Trybunału, a także na umotywowany wniosek Prezesa Trybunału, zaś według § 55 postanowienie sygnalizacyjne Prezes Trybunału kieruje do właściwego organu prawodawczego. Prezes Trybunału może jednocześnie zwrócić się o poinformowanie Trybunału o zajętym przez ten organ stanowisku.

Jak zauważył Z. Czeszejko-Sochacki, ,,w systemach prawnych rozporządzających wyodrębnionymi organami władzy sądowniczej w ramach tzw. skoncentrowanej kontroli konstytucyjności oznacza (…) kompetencje sądu konstytucyjnego do autorytatywnej oceny i władczej ingerencji w proces prawotwórczy”[65]. Natomiast zdaniem Marka Safjana jest to naturalna konsekwencja specyfiki orzeczeń TK, które traktowane są przecież przez część doktryny jako decyzje (stricte) prawotwórcze[66]. Zdaniem Janusza Trzcińskiego można wyróżnić siedem typów orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, ze względu na kształt ich sentencji. Są to orzeczenia: 1) o zgodności z konstytucją, 2) o niezgodności z konstytucją odpowiedniego przepisu lub całego aktu normatywnego. To byłoby podstawowe typy orzeczeń TK, a

pomiędzy tymi skrajnymi orzeczeniami znajdują się jeszcze następujące orzeczenia Trybunału, 3) orzeczenia stwierdzające, iż przepis nie jest niezgodny z konstytucją, 4) uznające przepis za zgodny pod warunkiem odpowiedniego jego rozumienia (z formułą ,,art. X rozumiemy jako…” lub ,,art. X rozumiemy w sposób…”), 5) uznające przepis za zgodny w odpowiednim zakresie jego stosowania: podmiotowym, przedmiotowym lub czasowym (z formułą ,,art. X w zakresie jakim”), 6) uznające przepis za niezgodny pod warunkiem rozumienia go w określony sposób, 7) uznające przepis za niezgodny
w odpowiednim zakresie jego stosowania[67].

Praktyka orzecznicza Trybunału Konstytucyjnego uwidoczniła problem, jaki powstaje w chwili stwierdzenia przez TK niekonstytucyjności aktu normatywnego (normy prawnej), a mianowicie jaki powstaje skutek prawny w wyniku wyeliminowania z systemu prawnego przepisów ustawy nowelizującej na przepisy nowelizowane. Trybunał w wyroku z dnia 20 grudnia 1999 r. orzekł: ,,podczas gdy stwierdzenie materialnej (treściowej) niezgodności z konstytucją powoduje utratę ich mocy obowiązującej, co prowadzi do przywrócenia obowiązywania nowelizowanych przepisów w brzmieniu, jakie miały one do dnia wejścia w życie niezgodnych z konstytucją przepisów nowelizujących”[68]. Stanowisko Trybunału przyczyniło się do otwarcia dyskusji na temat ,,odżycia” mocy obowiązującej przepisów sprzed nowelizacji. Trybunał rozwinął swoje stanowisko w przedmiotowej sprawie w Postanowieniu z 21 marca 2000 r., w którym stwierdził, że:

rozumienie formuły „utrata mocy obowiązującej” nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy przedmiotem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego jest przepis, który zmienia (nowelizuje) inny przepis. Taki przepis zawiera w swej treści dwa elementy (dwie normy). Pierwszy to uchylenie (usunięcie z porządku prawnego) dotychczasowej regulacji (dotychczasowego brzmienia, dotychczasowej treści), a drugi to wprowadzenie nowej regulacji (nowego brzmienia, nowej treści). Kontrola konstytucyjności dotyczyć może obu tych elementów (obu norm). Konstytucja nie przewiduje w żadnym z przepisów wyłączenia z zakresu kompetencji kontrolnych Trybunału Konstytucyjnego przepisów uchylających, a więc także „kasacyjnego” elementu przepisów zmieniających. Art. 39 ust. 1 pkt. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym wyłącza spod jego kontroli te akty normatywne, które utraciły moc obowiązującą. Oznacza to m.in. że przedmiotem orzeczenia nie mogą być przepisy, które wskutek uchylenia przestały obowiązywać. Ograniczenie to nie obejmuje jednak przepisów uchylających i zmieniających. Przepisy te obowiązują do czasu ich formalnego uchylenia (co z reguły następuje przez uchylenie całego zawierającego je aktu normatywnego) i wywierają skutki prawne w postaci nakazu przyjęcia określonej „nowej” treści przepisu i jej stosowania. Wprawdzie uchylenie określonego przepisu stanowi zdarzenie jednorazowe, a sam przepis uchylający nie jest w zasadzie w dalszym ciągu stosowany, ale jego zgodność z konstytucją jest przesłanką obowiązywania „nowej” regulacji. Zwrócić przy tym należy uwagę, iż w przypadku zarzutów, dotyczących pierwszego ze wskazanych elementów treści przepisu nowelizującego, kontrola jego zgodności z konstytucją zawsze obejmować musi także zestawienie (porównanie) poprzedniej regulacji prawnej z „nową”. Ocena zgodności z konstytucją wymaga w tym przypadku nie tylko „prostego” skonfrontowania treści zakwestionowanego przepisu z tzw. wzorcem konstytucyjnym. Konieczne jest bowiem także porównanie jej z treścią przepisu dotychczas regulującego daną kwestię. Niekonstytucyjność „nowej” regulacji może wynikać także z tego, że samo uchylenie wcześniejszego rozwiązania prawnego narusza normy, zasady lub wartości konstytucyjne.

Ponadto:

celem działalności Trybunału Konstytucyjnego jest doprowadzenie – o ile jest to możliwe przy uwzględnieniu kasacyjnego charakteru jego orzeczeń – do stanu prawnego zgodnego z konstytucją, a oczywiste jest, że w przypadku przepisów uchylających lub zmieniających samo tylko pozbawienie ich mocy obowiązującej bez jednoczesnego odżycia przepisów uchylonych mogłoby w pewnych sytuacjach prowadzić do usankcjonowania skutków działań prawodawczych sprzecznych z konstytucją. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie zmieniałoby bowiem w żaden sposób stanu prawnego, norma uchylona w sposób niezgodny z konstytucją nadal nie obowiązywałaby. Należy tu zaznaczyć, iż także nauka prawa konstytucyjnego dopuszcza sytuacje, w których orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego doprowadzi do „odżycia” przepisów, których uchylenie Trybunał uznał za niezgodne z konstytucją[69].

Trybunał Konstytucyjny zauważył również, iż „przywrócenie mocy obowiązującej” przepisów zmienionych w sposób niezgodny z konstytucją nie prowadzi do skutków, naruszających postulat spójności i niesprzeczności systemu prawa. Nie prowadzi bowiem do „odżycia” instytucji prawnych, które z uwagi na brak innych rozwiązań prawnych nie mogłyby w ogóle funkcjonować. Ustawy, których integralną częścią były zmienione przepisy, nadal pozostają w mocy w stosunku do określonej grupy osób i nie uległy zmianom, które czyniłyby z „przywróconych” przepisów tylko formalnie obowiązujący element porządku prawnego[70].

V

Rozwinięcie problematyki, związanej z realizacją orzeczeń TK, ujęto w Regulaminie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r., w dziale VII, zatytułowanym Badanie realizacji wyroków Trybunału Konstytucyjnego w działalności prawodawczej właściwych organów. § 56 ust. 1 stanowi, że realizacja wyroków Trybunału w działalności prawodawczej organów właściwych ze względu na rodzaj aktu normatywnego podlega systematycznemu badaniu w Biurze Trybunału, ust. 2 zaś stanowi, że Sekretariat Trybunału prowadzi rejestr wyroków Trybunału, ze szczególnym wyróżnieniem tych, w których: 1) Trybunał określił inny niż dzień ogłoszenia termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, 2) Trybunał, po rozpatrzeniu wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej, zgłoszonego na podstawie art. 122 ust. 3 konstytucji, orzekł o niezgodności poszczególnych przepisów ustawy z konstytucją, stwierdzając, że nie są one nierozerwalnie związane z całą ustawą. Według ust. 3 w rejestrze, o którym mowa w ust. 2, Sekretariat Trybunału odnotowuje datę skierowania wyroku Trybunału do ogłoszenia, a także dzień wydania i dane dotyczące urzędowego organu publikacyjnego, w którym wyrok został ogłoszony, a ust. 4 – badania i analizy realizacji wyroków Trybunału w działalności prawodawczej prowadzi, na zasadach i w trybie określonych na podstawie § 11 ust. 3 pkt2 tj. Prezes Trybunału, na wniosek szefa Biura, ustala w drodze zarządzenia: czynności ewidencyjne, badawcze i analityczne, prowadzone w Biurze Trybunału, związane z realizacją orzeczeń Trybunału w działalności prawodawczej właściwych organów, oraz sposób ich dokumentowania.

Zespół Orzecznictwa i Studiów sprawozdania z prowadzonych badań i analiz Prezes Trybunału przekazuje sędziom Trybunału. Może je także kierować, również w postaci odrębnych wystąpień, opracowanych na podstawie tych sprawozdań, do właściwych organów prawodawczych, zwracając się jednocześnie o poinformowanie Trybunału o zajętym stanowisku. Prezes Trybunału może zarządzić doręczenie wyroku lub postanowienia sygnalizacyjnego Trybunału także innym organom prawodawczym niż organ, który wydał kwestionowany akt normatywny, ze wskazaniem potrzeby podjęcia stosownych prac legislacyjnych oraz ich pożądanego zakresu.

Zgłaszane w latach poprzednich zapowiedzi skonkretyzowania i uszczegółowienia w przepisach niektórych obowiązków, związanych z realizacją orzeczeń TK, zostały uwieńczone uchwaleniem odpowiednich regulacji. W dniu 9 listopada 2007 r. Senat VII kadencji podjął uchwałę[71] w sprawie zmiany uchwały Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. Regulamin Senatu, zgodnie z którą do regulaminu Senatu wprowadzono dział IXa, zatytułowany Wykonywanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Nowe przepisy regulaminu Senatu wyznaczają procedurę podejmowania przez organy Senatu czynności, mających doprowadzić do realizacji orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.

Celem wskazanej procedury wykonywania orzeczeń TK przez Senat jest wszczęcie postępowania w sprawie inicjatywy ustawodawczej i wniesienia do Sejmu projektu ustawy, uwzględniającej konsekwencje powstałe dla systemu prawa po wydaniu orzeczenia przez TK, w celu przywrócenia stanu konstytucyjności. Doceniając znaczenie oraz spodziewaną efektywność działań Senatu, należy uznać, iż jest jeszcze za wcześnie na ocenę wprowadzonej procedury i jej wpływu na realizację orzeczeń TK. To, w jakim stopniu nowa regulacja przyczyni się do inicjowania odpowiednich prac ustawodawczych, a tym samym zapobiegania niebezpiecznemu dla państwa prawnego zjawisku nierealizowania orzeczeń TK, uzależnione jest od jej stosowania[72]. Nie można także zapominać, że, zgodnie z konstytucją, inicjatywą ustawodawczą dysponuje nie tylko Senat, ale także mają ją posłowie, Prezydent i Rada Ministrów, a podejmowanie działań, zmierzających do realizacji orzeczeń TK, jest konstytucyjnym obowiązkiem wszystkich organów władzy publicznej. Problematyka realizowania orzeczeń TK była już kilkakrotnie prezentowana w Informacjach Trybunału oraz wystąpieniach Prezesa TK w Sejmie i Senacie w latach ubiegłych[73]. Mimo to wciąż można zaobserwować narastanie liczby niezrealizowanych orzeczeń TK. Zjawisko to budzi najwyższy niepokój, ponieważ utrzymywanie się, w niektórych wypadkach latami, poważnych uchybień i luk w prawie, narusza standardy państwa prawnego i grozi anarchizacją porządku prawnego. Dlatego też aktywność wszystkich organów władzy powinna skupić się na obowiązku niezwłocznego realizowania orzeczeń TK. Aktualna pozostaje wskazywana we wcześniejszych Informacjach sugestia przeprowadzania systematycznego monitorowania orzeczeń TK przez organy, którym przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej[74].

VI

Trybunał Konstytucyjny od lat stoi na stanowisku, iż problem skutków orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego nie może bowiem być rozpatrywany w oderwaniu od podstawowych wartości konstytucyjnych. W każdym bądź razie powinny one mieć wpływ na przyjęcie konkretnego, umocowanego w konstytucji rozwiązania, jak również, że usunięcie z porządku prawnego zaskarżonych przepisów stwarza przesłankę wzruszenia trwających nadal skutków wadliwego prawa – dokonanego na podstawie przepisów ustawowych niezgodnych z konstytucją[75]. Trybunał podkreśla, że

jego zadaniem nie jest orzekanie o merytorycznej trafności rozwiązań przyjmowanych przez ustawodawcę. Do kompetencji ustawodawcy należy bowiem stosowanie prawa odpowiadającego założonym celom politycznym i gospodarczym oraz przyjmowanie takich rozwiązań prawnych, które jego zdaniem będą najlepiej służyły realizacji tych celów. Dopiero wówczas, gdy ustawodawca wyjdzie poza te ramy swobody działania i naruszy określoną zasadę lub wartość konstytucyjną, dopuszczalna jest ingerencja Trybunału. Trybunał też potwierdzał, że kontrola konstytucyjności ustaw przebiega w oparciu o domniemanie, że badane normy są zgodne z Konstytucją, a ciężar dowodu spoczywa na podmiocie kwestionującym zgodność ustawy z konstytucją. Dopóki nie powoła on konkretnych i przekonujących argumentów prawnych na rzecz swojej tezy, dopóty Trybunał uznawać będzie kontrolowane przepisy za konstytucyjne[76].

M. Safjan, występujący na Zgromadzeniu Ogólnym Sędziów TK dnia 8 kwietnia 2003 r. jako Prezes Trybunału Konstytucyjnego, stwierdził, że:

badanie konstytucyjności prawa nie oznacza oceny jakości tworzonego prawa. Należy pamiętać, że nie każda zła ustawa, zawierająca błędne rozwiązania prawne, niepozwalająca na osiągnięcie zamierzonego celu, wychodząca z wadliwych założeń czy ocen ekonomicznych lub społecznych jest per se[77]niezgodna z konstytucją. Należy oddzielać kwestie oceny jakości prawa od kwestii jego niekonstytucyjności, jeśli bowiem ta dystynkcja zostałaby utracona z pola widzenia, to Trybunał wszedłby w rolę cenzora ustawodawcy w zakresie jego wyłącznych i niezbywalnych funkcji, które wiążą się z realizacją określonych założeń programowych w dziedzinie gospodarczej lub społecznej. Tymczasem rozstrzygnięcie o zgodności z konstytucją nie wyraża żadnej oceny treści programowych, czy celów gospodarczych lub społecznych, których realizacji służy badana regulacja; orzecznictwo TK nie zastępuje i nie może zastępować ustawodawcy pozytywnego. Nie jest więc rolą kreowanie norm prawnych, czy wypełnianie luk ustawodawczych[78].